Na początku roku w Arabii Saudyjskiej uroczyście witano statki z transportem ryżu. Ceremonię uświetnił swą obecnością król Abdullah, co świadczyło o wyjątkowej randze zdarzenia. W tym samym czasie na Madagaskarze trwały zamieszki, które doprowadziły do upadku prezydenta Marca Ravalomanany.
Żadne z tych wydarzeń nie zainteresowało świata, nikt też ich ze sobą nie łączył. Tymczasem miały ze sobą wiele wspólnego. Saudyjczycy fetowali pierwsze zbiory z kupionych za 100 mln dolarów pól uprawnych w Etiopii. A mieszkańcy Madagaskaru zbuntowali się przeciwko władcy, który sprzedał cudzoziemcom 1,3 mln hektarów.
Madagaskar to olbrzymia wyspa, lecz pod uprawę nadaje się tylko 2,5 mln hektarów. Prezydent, prywatnie multimilioner, pozbył się więc ponad połowy krajowych zasobów ziemi. Na taki eksces nie pozwolił sobie jeszcze żaden współczesny polityk. Ravalomanana przesadził, więc stracił władzę. W wielu rejonach Afryki i Azji ma jednak licznych, tyle że bardziej zręcznych, naśladowców. Jacques Diouf, dyrektor generalny ONZ-owskiej Organizacji ds. Wyżywienia i Rolnictwa (FAO), alarmuje, że „na naszych oczach powstaje nowy system neokolonialny”, a proces ten „przebiega tak szybko, że agendy ONZ nie nadążają ze zbieraniem danych o jego skali”.
SZEJKOWIE W KŁOPOTACH
Kryzys finansowy przysłonił inne problemy gospodarcze. Dziś już nikt nie pamięta, że zanim zaczęły padać amerykańskie banki, za największe zagrożenie uważano gwałtowny wzrost cen żywności. Ryż podrożał trzykrotnie, a mimo to brakowało go na światowych giełdach. Od Brazylii po Indonezję wybuchały rozruchy, chwiały się rządy. Sytuację z niepokojem obserwowali przywódcy biednych krajów, zadrżeli też krezusi z Zatoki Perskiej.
Pustynne piaski rodzą bowiem petrodolary, ale zboża czy owoce na nich nie urosną. Katar musi sprowadzać z zagranicy 99% żywności, Zjednoczone Emiraty Arabskie – 95%, Arabia Saudyjska – 90%.
Dopóki ropa drożała, a żywność taniała, import nie stanowił problemu. Gdy trend się odwrócił, pojawiły się kłopoty, i to bardzo poważne. Dobrobyt naftowych potentatów zależy bowiem w decydującej mierze od wykonujących najcięższe prace dziesiątków tysięcy gastarbeiterów. Jeśli tej rzeszy Pakistańczyków, Hindusów, Filipińczyków zabrakłoby środków na przysłowiową miskę ryżu i zaczęli się buntować, skutki mogłyby być katastrofalne. Próbowano im zapobiec, przeznaczając miliardy dolarów na dotowanie żywności. Szybko się jednak okazało, że nawet dla budżetów tak zamożnych krajów jest to zbyt wielkie obciążenie. Znaleziono więc inne, bez porównania tańsze rozwiązanie.
NA CHIŃSKĄ SKALĘ
„Po co kupować coraz droższą żywność, jeśli można ją wyprodukować samemu, kupując za bezcen ziemię” – ta zasada przyświecała wysłannikom naftowych szejków, których rozesłano po świecie na poszukiwanie gruntów pod uprawę. Mieli do dyspozycji olbrzymie pieniądze, więc niemal wszędzie byli witani z otwartymi ramionami. Efekty ich działalności przedstawiamy wyżej na mapie. W tym roku inwestycje zaczęły już dawać pierwsze plony. Ryż, którego przybycie tak uroczyście fetowano w Arabii Saudyjskiej, wyrósł na kupionych w 2008 r. plantacjach w Etiopii.
W penetracji najbiedniejszych zakątków świata Arabowie napotkali jednak konkurenta. Niemal co czwarty mieszkaniec naszej planety jest Chińczykiem, tymczasem w Chinach znajduje się zaledwie co piętnasty hektar ziemi nadającej się pod uprawę.
Do łagodzenia skutków tej dysproporcji Pekin przystąpił już kilkanaście lat temu. Jego emisariusze działali zgodnie z odwieczną chińską tradycją – dyskretnie, cierpliwie, powoli. Zaczęli od budowy dróg, małych fabryk, dostaw prostych narzędzi. Gdy zyskali zaufanie lokalnych władców i mocno usadowili się w wielu krajach Trzeciego Świata – rozwinęli skrzydła. Rozmiary ich przedsięwzięć przyprawiają o zawrót głowy – 2,8 mln hektarów kupione w Kongu, 2 mln w Zambii, 1,2 mln na Filipinach…
REPUBLIKI RYŻOWE
Tak gigantyczne transakcje wywołują protesty i oskarżenia o prowadzenie przez państwo komunistyczne polityki imperialistycznej. „Nasz kraj nie zabiega o ziemie za granicą, jeśli jednak zostanie poproszony o ich zakup, rozważy ofertę i chętnie ją przyjmie” – odpowiedział w marcu br. na te zarzuty chiński minister rolnictwa.
Brzmiało to niemal identycznie, jak składane pół wieku wcześniej deklaracje prezesów koncernów, które podporządkowywały sobie słabsze państwa i przekształcały je w „republiki bananowe”. Proceder międzynarodowego handlu ziemią nie jest nowy, nigdy jednak nie odbywał się na taką skalę jak dziś. Zmienił się też jego cel. Nie chodzi już o plantacje tropikalnych przypraw, warzyw czy owoców, lecz o podstawowe produkty rolne – ryż, pszenicę, kukurydzę. Na to potrzeba nie tysięcy, lecz milionów hektarów.
Politycy, którzy godzą się na tę wyprzedaż, zapewniają, że ich kraje są ogromne i handel odbywa się bez uszczerbku dla rodzimego rolnictwa. Byłoby tak, gdyby większości obszaru nie zajmowały pustynie, góry czy bagna. Ale zajmują, więc wystarczy sprzedać niewielki ułamek terytorium, by – tak jak stało się to w Sudanie – pozbyć się 1/5 użytków rolnych.
A co z ludźmi, którzy się z nich utrzymywali? „Drobni rolnicy zostaną prawdopodobnie wyparci ze swych ziem” – odpowiada prof. Alex Evans z Centrum Współpracy Międzynarodowej (CIC) uniwersytetu nowojorskiego.
Szczegóły większości umów są utrzymywane w tajemnicy, więc nie wiadomo, czy zawierają klauzule gwarantujące afrykańskim i azjatyckim chłopom bezpieczeństwo. Niedawne zamieszki w Peru, na Madagaskarze i Zambii pokazały, że raczej nikt ich o zdanie nie pyta.
BĘDZIE KATASTROFA
„Jeśli naturalne metody uprawiania ziemi i kształtowane przez wieki środowisko przyrodnicze zostaną zastąpione monokulturami rolnymi, będzie to ekologiczna katastrofa, wyginie wiele gatunków flory i fauny” – ostrzega Radosław Gawlik, członek rady krajowej organizacji Zieloni 2004, były wiceminister ochrony środowiska. „Właściciele plantacji stosują metody rolnictwa przemysłowego, chemizację, mechanizację, intensywne nawożenie, co dodatkowo niszczy i truje środowisko”.
Zagraniczni inwestorzy przekonują, że dzieje się dokładnie odwrotnie, bo zakładając plantacje, dają ludziom pracę, uczą ich nowoczesnych metod uprawy ziemi, zaopatrują w bardziej wydajne odmiany roślin, a przy okazji budują drogi, szkoły, szpitale.
„Rolnictwo przemysłowe w Europie i Ameryce drastycznie zredukowało liczbę rolników. Dlaczego inaczej miałoby być w Afryce?” – pyta retorycznie Gawlik, który jako jeden z nielicznych Polaków analizuje ten proceder. „O takich obietnicach pomocy słyszeliśmy już nieraz. Problem w tym, że nowe technologie czy wydajne odmiany nie mają służyć biednym, lecz wytwarzaniu żywności, która zostanie wywieziona do bogatych krajów. Biedni co najwyżej dostarczą taniej siły roboczej. To czysta postać neokolonializmu. Tym groźniejsza, że na wieki degraduje środowisko, a skala tej degradacji liczona w milionach hektarów ma znaczenie dla całej planety, również dla Polski”.
Nic jednak nie wskazuje na to, by proces ten został zahamowany. Sytuację państw wyprzedających ziemię lapidarnie przedstawił rzecznik prezydenta Kenii: „Jeżeli chcemy, żeby zagraniczny kapitał inwestował w naszym kraju, musimy mu oferować koncesje. Nie mamy surowców, więc dajemy ziemię”.
Najwięksi nabywcy ziemi w latach 2007-2009 (transakcje ujawnione i udokumentowane)
Chiny 2,8 mln haKorea Południowa 2,1 mln haZjednoczone Emiraty Arabskie 750 tys. haArabia Saudyjska 550 tys. haKatar 500 tys. ha
Źródło: IFPRI
W zamian za 40 tys. hektarów gruntu przedsiębiorcy z Kataru zobowiązali się do wybudowania nowego portu. Teoretycznie więc Kenia na transakcji skorzysta. Tylko teoretycznie, gdyż portu bardziej od niej potrzebują plantatorzy, którzy będą przecież musieli jakoś wywieźć zebrane plony.
By przyciągnąć zagraniczny kapitał, zapewnia mu się nie tylko świetne warunki kupna lub dzierżawy (zazwyczaj na 99 lat). Gdy pojawiła się szansa na miliardowy kontrakt z Arabią Saudyjską, w Pakistanie „oczyszczono” teren i wysiedlono 25 tysięcy wieśniaków. W zamian zaproponowano im pracę na plantacjach, a Saudyjczyków zapewniono, że do żadnych protestów nie dojdzie, gdyż do ochrony pól zostanie skierowanych 10 tys. strażników. Tak w praktyce wygląda tworzenie nowych miejsc pracy.
BANKIERZY ROLNIKAMI
Na inwestycjach w kupowaną za bezcen ziemię można w ciągu kilkudziesięciu lat osiągnąć nawet 400% zysku – oznajmili krótko po wybuchu kryzysu finansowego analitycy korporacji bankowo-finansowej Morgan Stanley. Po takiej rekomendacji na odzew nie trzeba było długo czekać i za kupowanie gruntów wzięły się firmy, które z rolnictwem nie mają nic wspólnego.
Właścicielem połowy ziem uprawnych Madagaskaru został koreański koncern Daewoo Logistic; saudyjski potentat z branży budowlanej Bin Laden Group kupił pół miliona hektarów w Indonezji, posiadaczami gruntów zostały banki Goldman Sachs i Deutsche Bank. Inicjator przedsięwzięcia – Morgan Stanley wskazał już nowe kierunki ekspansji i nabył 40 tys. ha czarnoziemu na Ukrainie. Poszukiwacze atrakcyjnych terenów krążą po Kazachstanie, Mongolii, Rosji, Argentynie, Brazylii.
Bankierzy i finansiści już pokazali, że ich pazerność i cynizm nie znają granic. Liczy się tylko zysk, więc o jakichkolwiek formach pomocy dla krajów, które ogałacają z ziemi, nie warto nawet mówić.
Ekolodzy zajęci walką z ociepleniem klimatu dopiero zaczynają dostrzegać zagrożenie. Nie protestują jednak zbyt głośno, bo musieliby się uderzyć w piersi. Przez całe lata tak intensywnie lansowali biopaliwa, że w końcu przekonali do nich światowe koncerny. I dziś ci potentaci wykupują setki tysięcy hektarów ziemi, by uprawiać palmy olejowe, krzewy jatrofy, rzepak itp. Chińczycy już wydzierżawili w tym celu 2,8 miliona hektarów w Kongu, negocjują podobny kontrakt z Zambią. Tak gigantycznych plantacji roślin oleistych nie było dotąd na świecie.
EKOPOMYŁKA
Szczególnym wzięciem cieszą się tereny zalesione, gdyż są najtańsze. Jeszcze niedawno protestowano przeciwko wycinaniu dżungli przez producentów drewna. Ci jednak, zgodnie z własnym interesem, po wykarczowaniu jednych drzew zazwyczaj sadzili następne. Dziś to już przeszłość. Jeden hektar roślin przeznaczonych na biopaliwa przynosi 15-krotnie większy zysk niż uzyskane z tej samej powierzchni drewno. Rachunek jest więc prosty, a skutki oczywiste – raz wycięty las już nie odrośnie. „Taki sposób produkcji biopaliw powinien zostać zatrzymany” – mówi Radosław Gawlik, przyznając, że zachwyty nad tym rzekomo bardzo ekologicznym produktem były przedwczesne.
Nikt jednak nie wie, co zrobić, by powstrzymać biedne kraje, które w akcie desperacji sprzedają siebie. Jednorazowy zastrzyk kilku miliardów dolarów kusi, a o przyszłości wielu polityków, często do cna skorumpowanych, woli nie myśleć.
„Zagraniczni inwestorzy powinni podpisać kodeks etyczny, który określi zasady kupowania ziemi i prowadzenia biznesu w taki sposób, by uwzględniał lokalne warunki, prawa miejscowej ludności, jej tradycje i obyczaje” – proponuje Joachim von Braun, dyrektor generalny Instytutu Badań nad Międzynarodową Polityką Żywnościową (IFPRI), najbardziej renomowanej instytucji monitorującej światowy obrót gruntami.
Propozycja bez wątpienia słuszna, ale czy realna? W Sudanie trwa wojna domowa, głoduje ponad sześć milionów ludzi, prezydent jest oskarżony o zbrodnie przeciwko ludzkości, a mimo to przed jego gabinetem ustawiają się kolejki chętnych do podpisywania następnych umów. I z kim tu rozmawiać o etyce?