„Mimo wielu sukcesów w dziedzinie ochrony przyrody blisko 1 na 5 ptaków w UE jest nadal zagrożony wyginięciem” – takie dane przynosi Czerwona lista ptaków Europy przygotowana przez Komisję Europejską i BirdLife International. Powodem jest degradacja gruntów rolnych, utrata siedlisk i zmiany klimatyczne.
„Najpierw ptaki, potem my. Jeśli nie zrobimy czegoś – człowiek będzie następny na Czerwonej liście” – napisali w przedmowie Margaret Atwood i Graeme Gibson.
Czerwona lista ptaków Europy to wyniki badań zleconych przez Komisję Europejską, które przez przez trzy lata wykonało konsorcjum kierowane przez BirdLife International. Publikacja wytyczy nowe kierunki dla europejskiej polityki ochrony przyrody w nadchodzących latach. Czerwona lista, przygotowana zgodnie z metodologią IUCN, jest powszechnie uznawana za najbardziej wiarygodny i obiektywny system oceny ryzyka wymierania gatunków.
Na Czerwonej liście ptaków Europy znalazło się 15 gatunków z regularnie lęgowych w Polsce: orlik grubodzioby (EN: gatunek bardzo wysokiego ryzyka, silnie zagrożony wyginięciem), rycyk, głowienka, ostrygojad, czajka, kulik wielki, zimorodek, srokosz, wodniczka, turkawka (VU: gatunki wysokiego ryzyka, narażone na wyginięcie) oraz mewa srebrzysta, droździk, świergotek łąkowy, kania ruda i łyska (NT: gatunki niższego ryzyka ale bliskie zagrożenia).
Według Karmenu Vella, europejskiego komisarza ds. środowiska, rybołówstwa i polityki morskiej: „Raporty te zawierają pewne niepokojące statystyki, ale pokazują także wartość dobrze ukierunkowanych działań na rzecz ochrony różnorodności biologicznej. Zarówno ekonomicznie jak i społecznie jesteśmy bowiem zależni od usług środowiskowych. Naszym zadaniem jest znalezienie sposobów na wykorzystanie tych sukcesów i powieleniu ich w innych obszarach. To również cenny wkład do trwającej właśnie procedury Fitness Check w sprawie dyrektyw – Europa potrzebuje prawa z dziedziny ochrony przyrody, które będzie adekwatne do swoich celów”.
Za pośrednictwem strony www.naturealert.eu/pl mieszkańcy 28 unijnych krajów, w tym także Polski, mogą wziąć udział w procesie Fitness Check i wyrazić swoje poparcie dla prawa chroniącego naturę. Zachęca do tego 100 organizacji zajmujących się ochroną środowiska, w tym OTOP, ClientEarth i WWF.
Główne ustalenia Czerwonej listy ptaków Europy:
• 18% z 451 gatunków jest ocenianych jako zagrożone wyginięciem na poziomie 27 państw UE. To 82 gatunki, z których 11 jest krytycznie zagrożonych (CR), 16 zagrożonych (EN) i 55 narażonych (VU).
• 13% z 533 gatunków jest zagrożonych na poziomie europejskim. To w sumie 67 gatunków, z których 10 jest krytycznie zagrożonych (CR). Wśród nich jest: czajka towarzyska, trznadel złotawy, kulik cienkodzioby i burzyk balearski. Badania wykazały również, że 18 gatunków jest zagrożonych (EN), a 39 narażonych (VU).
• Negatywne trendy: 29 gatunków zostało dopisanych do listy od 2004 roku (wcześniej uważane były za najmniejszej troski, teraz są zagrożone lub bliskie zagrożenia w Europie). Znajdziemy tu turkawkę, ostrygojada, maskonura, alkę, świergotka łąkowego, pardwę mszarną, mewę trójpalczastą oraz głowienkę. Sytuacja niektórych gatunków, które miały kłopoty już dziesięć lat temu nadal się nie poprawiła, np.: ścierwnik, wodniczka, czajka, orlik grubodzioby i strepet.
• Zmiany: 20 gatunków wcześniej uważanych za regionalnie zagrożone jest obecnie klasyfikowanych jako najmniejszej troski (LC) w Europie (chociaż niektóre są nadal zagrożone globalnie). Należą do nich np. pelikan kędzierzawy, podgorzałka, kania czarna, pustułeczka, kurhannik, rybitwa krótkodzioba, nur czarnoszyi i drop. Kolejne 25 gatunków jest wciąż zagrożonych w Europie, ale ma niższe ryzyko wyginięcia niż dziesięć lat temu, a ich poziom zagrożenia został obniżony. Na przykład petrel maderski i gil azorski wcześniej uznane za krytycznie zagrożone (CR), obecnie są klasyfikowane jako zagrożone (EN).
Dane dotyczące ptaków opracowało w latach 2012-2015 konsorcjum z udziałem European Bird Census Council, Wetlands International, IUCN, BTO, Sovon, RSPB, Czech Society for Ornithology oraz BirdLife Europe. Badania prowadzone były w ramach projektu finansowanego przez Komisję Europejską, a prowadzonego przez BirdLife International.
Krytycznie zagrożone gatunki ptaków:
Burzyk balearski: to ptak morski lęgowy występujący jedynie na hiszpańskich Balearach. Znajduje się tam niewielka populacja (3193 par lęgowych), która notuje bardzo szybki spadek liczby osobników. Zagraża mu w szczególności drapieżnictwo ze strony introdukowanych ssaków i wysoka śmiertelność w wyniku przyłowu.
Czajka towarzyska: gniazduje na stepach centralnej Azji i zimuje w północno-wschodniej Afryce, Arabii i północno-zachodnich Indiach. W Europie była lęgowa na Ukrainie i na południu Rosji, ale wycofała się z większości swoich terenów lęgowych na skutek rozwoju rolnictwa. Obecnie jej liczebność to zaledwie kilka par lęgowych w europejskiej części Rosji. Większa populacja gniazduje w Azji, w Kazachstanie, gdzie jest zagrożona z powodu zaniku wypasu zwierząt gospodarskich, a podczas migracji pada ofiarą polowań.
Zagrożone:
Orlik grubodzioby : gniazduje nielicznie w lasach łęgowych w wschodniej Europy, a zmniejsza liczebność m.in. z powodu utraty siedlisk na żerowiskach i prześladowań.
Raróg górski jest zagrożony w wyniku zmian na jego lęgowiskach – klifach w rejonie Morza Śródziemnego oraz w wyniku utraty siedlisk z powodu zaniku ekstensywnego rolnictwa.
- jest bardzo podatny na zatrucia, zarówno na obszarze lęgowisk śródziemnomorskich oraz na jego afrykańskich zimowiskach. Staje się on również ofiarą kolizji z liniami energetycznymi, polowań i utraty siedlisk w wyniku zaniku ekstensywnego rolnictwa.
Dwa pospolite gatunki dołączyły do listy zagrożonych: maskonur i fulmar zwyczajny są symbolami kolonii ptaków morskich północnego Atlantyku. Ostatnio ich populacje zaczęły gwałtownie zmniejszać liczebność w wyniku przełowienia morskich ryb i zmian klimatu.
Populacja stepówki czarnobrzuchej zmniejsza liczebność ze względu na rozległą utratę stepowych siedlisk na Półw. Iberyjskim i w Turcji. Duża skala przekształceń suchych łąk i tradycyjnych, nie nawadnianych pól uprawnych na tereny intensywnie wykorzystywane rolniczo powoduje spadek liczebności populacji wielu gatunków w basenie Morza Śródziemnego.
Narażone:
Kategoria ta obejmuje kilka, dawniej pospolitych, gatunków ptaków krajobrazu rolniczego, które zmniejszyły liczebność głównie z powodu intensyfikacji rolnictwa.
Są to czajka, kulik wielki i turkawka, a także rzadsze gatunki jak strepet i skowrończyk sierpodzioby.
Kaczki morskie, m.in. edredon, uhla i lodówka, są narażone w Europie, głównie ze względu na spadki liczebności odnotowywane na zimowiskach w basenie Morza Bałtyckiego i Morza Północnego, ale także na skutek szeregu zagrożeń zarówno na podbiegunowych terenach lęgowych jak i w czasie migracji.
Dzięki działaniom ochronnym poprawia się sytuacja kilku gatunków ptaków drapieżnych, ale nadal są one klasyfikowane jako narażone. Należą do nich orzeł iberyjski (jeden z najrzadszych wciąż drapieżników na świecie), orłosęp i raróg.
Sukcesy ochrony przyrody:
Wśród złych wiadomości jest też kilka inspirujących, dobrych informacji. Intensywne działania ochronne pozwoliły ocalić kilka gatunków, które nadal są rzadkością i zostały sklasyfikowane jako zagrożone ale pokazują możliwość osiągnięcia spektakularnych wyników.
Liczebność sterniczki zwyczajnej zmniejszyła się w 1977 roku do 22 ptaków w Hiszpanii, ostatnim miejscu występowania w naszym regionie. Obecnie żyje ich prawie 2000.
Gil azorski był na skraju wymarcia na Sao Miguel – jedynej wyspie, gdzie występuje – głównie przez wpływ obcych, inwazyjnych roślin, które opanowały jego rodzime lasy. Odtworzenie siedlisk przez SPEA (lokalny partner BirdLife) uratowało ten gatunek i został on – z populacją zwiększoną z 40 do około 400 par – przeniesiony z kategorii krytycznie zagrożone do zagrożone.
Podobne działania (głównie ograniczenie liczby drapieżników i odnowa siedlisk po pożarach) pozwoliły uratować petrela maderskiego, jednego z najrzadszych ptaków morskich na świecie, którego globalna populacja wynosiła 65-80 par legowych na jednej górze na Maderze. Został również przeniesiony z kategorii krytycznie zagrożone do zagrożone.