Kotlina Kaszgarska położona w Azji należy do najsuchszych obszarów na ziemi. Otaczają ją łańcuchy wysokich gór (od północy Tienszan, od zachodu Ałaj i Pamir, od południa Altun Shan i Kunlun). Tylko na wschód otwarta jest na wyżyny pustyni Gobi. Większość kotliny zajmuje pustynia Takla Makan.
Z okolicznych gór spływają rzeki, które niosą dużo wody. Suchy klimat sprawia jednak, że z biegiem giną w piaskach pustyni. Tarym, najdłuższa z nich – dwukrotnie dłuższa od Wisły – uchodzi do jeziora Lob-nor. Napełnia się tylko okresowo i nieregularnie. Mimo to nad jeziorem wyrosło starożytne miasto Loulan.
Tajemnica Piękności z Loulan, czyli kto wybudował miasto na pustyni
Kto je wybudował i dlaczego, pozostawało zagadką. Poszukujący skarbów podróżnicy w początkach XX wieku odkryli na pustyni dobrze zachowane mumie. Jedną z pierwszych nazwano „Pięknością z Loulan”, bowiem znaleziono ją w pobliżu miasta. Liczy sobie około 4 tysiące lat, czyli jest jedną z najstarszych mumii na świecie.
Jej futrzane mokasyny, wełniany kaptur i taca do odsiewania ziarna (leżąca przy jej prawym ramieniu) sugerują, że żyła w osiadłej, rolniczej społeczności. Zarówno ona, jak i później znajdowane mumie mają zaskakująco europejskie rysy twarzy i wysoki wzrost. Analizy strojów mumii wskazywały, że tkaniny mają splot podobny do stosowanego w Europie tysiące lat temu.
Spekulowano, że był to lud przybyły z Europy. Skąd jednak dokładnie – nie było wiadomo.
Czy Loulan wybudowali starożytni Tocharowie?
Tocharowie to lud wspominany już przez antycznych pisarzy. Żyli w Azji, zajmując się pasterstwem, uprawą roli, rzemiosłem i handlem. Ich położone w Azji Środkowej państwo przetrwało do IV–V wieku.
Istnieje tu pewna nieścisłość, bowiem starożytni Grecy pisząc o „Tókharoi” (Τόχαροι) mieli na myśli mieszkańców położonej obecnie w północnym Afganistanie Baktrii (jej stolicą była Baktra, obecnie Balch). Tocharami jednak zaczęto nazywać wszystkie ludy posługujące się językami tocharskimi.
To języki indoeuropejskie, które były używane na terenach wschodniego Kazachstanu i północno-zachodnich Chin aż po pustynię Gobi. W VII w. n.e. zostały wyparte przez język ujgurski. Tak rozumiani współcześnie Tocharowie żyli między innymi na północy Kotliny Kaszgarskiej, o czym wiemy z ponad 7,5 tysiąca dokumentów datowanych na lata między 400 a 1200 rokiem naszej ery.
To właśnie Tocharowie żyli w starożytnym Loulan nad brzegiem jeziora Lob-nor. Skąd jednak tam przybyli?
Ludność Luan pochodziła z Europy
Pierwsze badania genetyczne przeprowadzone w 1995 roku sugerowały, że lud ten przybył do Kotliny Kaszgarskiej około 3 tysięcy lat temu, czyli na niemal dwa tysiące lat przed jej obecnymi mieszkańcami. Ujgurowie zasiedlili kotlinę dopiero około roku 842.
Chiński rząd zgodził się na badania genetyczne mumii dopiero w 2007 roku. Z badań wynikało, że mieszkańcy Kotliny Kaszgarskiej żyli w niej nieprzerwanie od 2000 przynajmniej do 300 roku p.n.e. Nie przybyli też z jednego miejsca – ślady wskazywały, że ich przodkowie pochodzili z Europy, Mezopotamii i Doliny Indusu.
Kolejne badania również to potwierdzały – mieszkańcy kotliny pochodzili z zachodniej Eurazji. Niewiele wśród ich przodków przybyło z Azji Środkowej i Syberii. W 2018 roku stwierdzono, że najbardziej podobne geny mają mieszkańcy obecnych Indii Północnych i Zachodniej Europy. Czy aby jednak na pewno?
Wcześniej mieszkańcy Loulan żyli w izolacji przez tysiące lat
Międzynarodowy zespół naukowców z Chin, Korei, Niemiec i Stanów Zjednoczonych postanowił przebadać DNA najstarszych mumii z Kotliny Kaszgarskiej, datowanych na 2100 do 1700 r. p.n.e. Badacze wzięli też pod lupę szczątki z niedalekiej Kotliny Dżungarskiej datowane na lata 3000 do 2800 p.n.e.
Ku wielkiemu zaskoczeniu okazało się, że mieszkańcy okolic starożytnego Lulan żyli tam od tysięcy, jeśli nie dziesiątek tysięcy lat. Są potomkami bardzo starożytnych ludów, które zamieszkiwały Azję w czasach plejstocenu – około 24 tysięcy lat temu. Większość z tych ludów, nazywanych starożytnymi północnymi Eurazjatami (Ancient North Eurasians, czyli ANE) w Azji wymarła wraz z końcem ostatniego zlodowacenia.
Ich potomkowie powędrowali na południowy zachód i na wschód. Dali początek ludom indoeuropejskim oraz rdzennym ludom obu Ameryk. Zawdzięczamy im między innymi blond włosy. Mutacja ta powstała wśród zamieszkujących Syberię plemion około 16 tysięcy lat temu.
DNA mumii z Kotliny Kaszgarskiej wskazuje, że jej mieszkańcy byli bezpośrednimi potomkami tych ludów. Przez tysiące lat żyli w genetycznej izolacji. W ich DNA nie ma śladów genów okolicznych ludów z okresu holocenu, który rozpoczął się 11 tysięcy lat temu.
DNA mumii z Kotliny Dżungarskiej natomiast przeciwnie – wskazuje, że jej mieszkańcy pochodzą nie tylko od ludów pierwotnych północnej Eurazji, ale także od mieszkańców zachodnich stepów. Są spokrewnieni z ludami kultur Afanasjewo i Jamnaja z epoki wczesnego brązu.
Najstarsze mumie z Kotliny Kaszgarskiej takich śladów w DNA nie mają. Ich najbliższymi współcześnie żyjącymi krewnymi są rdzenni mieszkańcy Syberii i obu Ameryk, których geny niemal w połowie (około 40 procentach) to geny północnych Eurazjatów ANE. Przez niemal dziesięć tysięcy lat musieli żyć w izolacji.
– Archeogenetycy długo szukali populacji z okresu holocenu, które byłyby potomkami ludów pierwotnych północnej Eurazji. Znaleźliśmy je w najmniej oczekiwanym miejscu – mówi prof. Choongwon Jeong z Seoul National University, jeden z głównych autorów opublikowanej w „Nature” pracy.
Genetyczna izolacja nie oznaczała izolacji kulturowej
Co w takim razie z hipotezą, że lud z Kotliny Kaszgarskiej to starożytni Tocharowie? Jedno nie wyklucza drugiego. Mieszkańcy tej kotliny mogą być potomkami pierwotnej populacji północnych Eurazjatów.
Większość tych ludów powędrowała na południe i zachód. Mieszkańcy Loulan przez tysiąclecia, może nawet i dziesięć tysięcy lat, żyli samotnie. Indoeuropejscy Tocharowie przybyli w kotlinę po tysiącach lat – na co wskazują badania mumii z późniejszych okresów.
Dodatkowo inną rzeczą są geny, a inną język i kultura. Obraz migracji jako najazdów, w których najeźdźcy eliminują tubylców, jest fałszywy. Nawet jeśli dochodzi do gwałtownych wojen, nie ginie w nich większość populacji. Zdobywcy często narzucają język i obyczaje, ale miejscowe geny pozostają. DNA mieszkańców dzisiejszych Wysp Brytyjskich to mieszanka genów starożytnych Celtów, Rzymian, Anglosasów i Normanów.
W tym wypadku jest podobnie. Wokół kotliny Kaszgarskiej widać genetyczne ślady mieszania się różnych ludów. Wśród jej mieszkańców nie widać już genetycznych „domieszek”, ale nie oznacza to, że kotlina pozostawała izolowana kulturowo. Ze śladów na zębach mumii wynika, że jej mieszkańcy cieszyli się wszystkimi zdobyczami ludzkiej cywilizacji, które odkrywano w holocenie.
– Mimo genetycznej izolacji, ludność Kotliny Kaszgarskiej w epoce brązu była wyjątkowo kosmopolityczna kulturowo. Jej kuchnia oparta była o pochodzące z Zachodniej Azji pszenicę i nabiał, proso pochodzące z Azji Wschodniej i rośliny lecznicze, takie jak przęśl (Ephedra) pochodzące z Azji Środkowej – mówi prof. Christina Warinner z wydziału antropologii uniwersytetu Harwarda i Instytutu Antropologii Ewolucyjnej Maxa Plancka.
– Rekonstrukcja pochodzenia mumii z Kotliny Kaszgarskiej zupełnie zmieniła nasze rozumienie historii tego regionu. Będziemy dalej badać geny dawnych mieszkańców z innych okresów, żeby lepiej zrozumieć ludzkie wędrówki po eurazjatyckich stepach – dodaje prof. Yinquiu Cui z Jilin University.
Źródła: Max Planck Institute, Nature.