Kleopatra i Arsinoe: Bezlitosna wojna sióstr

Arsinoe toczyła wojnę ze swą starszą siostrą, sławną Kleopatrą, i była bliska zwycięstwa. Obie królowe Egiptu żywiły do siebie zapiekłą nienawiść. Kleopatra zatriumfowała, ponieważ udało jej się uwieść dwóch najsławniejszych rzymskich wodzów – Juliusza Cezara i Marka Antoniusza. Nie okazała miłosierdzia
Kleopatra i Arsinoe: Bezlitosna wojna sióstr

Koniec 41 roku p.n.e., Efez. Rzymscy żołnierze powoli zbliżają się do słynnej świątyni Artemidy, jednego z cudów świata. Mają znaleźć i zabić jedną z kobiet, które tam przebywają. To kontrowersyjne zadanie – każdy, kto szuka ochrony u ołtarza bóstwa, podlega świętemu prawu azylu. Ale potężnemu Markowi Antoniuszowi się nie odmawia, nawet kosztem gniewu bogów. Mężczyźni odnajdują kobietę o egzotycznej urodzie, a następnie wywlekają na zewnątrz. Na schodach przeszywają ją mieczami. Na koniec odcinają jej głowę. Królowa Egiptu może być tylko jedna!

RODZINNE GNIAZDO ŻMIJ

A to „stanowisko” było już zajęte. Objęła je Kleopatra i nie miała najmniejszej ochoty komukolwiek ustępować. Zwłaszcza swej młodszej siostrze. Kleopatra VII i Arsinoe IV należały do macedońskiej dynastii Ptolemeuszów, czyli Lagidów, która władała krajem piramid przez ponad trzy stulecia (323–30 p.n.e.). Jej założycielem był Ptolemeusz I, syn Lagosa, jeden z wodzów Aleksandra Wielkiego. Ród Lagidów przypominał gniazdo żmij.

W rodzinie kwitło oficjalne kazirodztwo i wielożeństwo. Władcy z Aleksandrii spory o tron rozstrzygali za pomocą sztyletu i trucizny. Ptolemeusz IV zgładził matkę, wuja i brata. Ptolemeusz VIII posłał żonie poćwiartowane zwłoki ich wspólnego syna. Kobiety w niczym nie ustępowały mężczyznom w okrucieństwie.

W I wieku p.n.e. przed rodem piętrzyły się problemy. Prawie cały świat śródziemnomorski znalazł się w chciwych szponach Rzymu. Nadtybrzańska republika nie podbiła Egiptu tylko dlatego, że senatorowie nie mogli się zgodzić, kto z nich ma tego dokonać. Ptolemeusze postanowili wysługiwać się Rzymianom, co nie spodobało się ich poddanym, którzy co jakiś czas wszczynali krwawe zamieszki.  

NADCHODZĄ RZYMIANIE

W 58 roku p.n.e. Rzymianie przeszli do działania i zagarnęli Cypr należący do państwa Lagidów. Panujący w Egipcie Ptolemeusz XII Auletes (czyli Fletnista, a raczej Oboista) nie uczynił nic, aby przyjść z pomocą bratu, który tam rządził. Rozwścieczeni aleksandryjczycy wygnali go z kraju. Władzę w Egipcie przejęła jego najstarsza córka Berenika IV. Król miał jeszcze inne dzieci: Kleopatrę VII, Arsinoe IV oraz dwóch chłopców Ptolemeuszów (XIII i XIV). Auletes podążył do Efezu, a potem do Rzymu. Obiecał najbardziej wówczas wpływowym – Cezarowi oraz Pompejuszowi Wielkiemu gigantyczną łapówkę wysokości 6 tysięcy talentów, jeśli pomogą mu odzyskać Egipt.

W 55 roku p.n.e. rzymski namiestnik Syrii Aulus Gabiniusz na polecenie Pompejusza wy-ruszył na czele dwóch legionów przeciwko Berenice. Armia młodej królowej poniosła klęskę. Auletes bez skrupułów oddał najstarszą córkę w ręce kata. Kleopatra, która miała wtedy jakieś 14 lat, zapewne cieszyła się ze śmierci siostry, rywalki do tronu. Po sukcesyjnej drabince wspięła się również około 10-letnia Arsinoe.

Auletes zmarł w 51 roku p.n.e. W testamencie przekazał panowanie Kleopatrze VII oraz jej młodszemu bratu, a także oficjalnemu małżonkowi Ptolemeuszowi XIII, który miał wtedy 10 lat. Doradcy chłopca: eunuch Pothejnos, nauczyciel Theodetes oraz wódz armii królewskiej Achillas obawiali się ambitnej królowej. Zapewne na początku 48 roku p.n.e. pozbawili więc Kleopatrę władzy.

Królowa podążyła na południe, do Tebaidy, potem do Syrii. Grecki historyk i geograf Strabon z Amasei (ok. 63 p.n.e.–24 n.e.) podaje, że Arsinoe uciekła razem z nią. Czy relacje między siostrami (zapewne przyrodnimi) były wtedy dobre? Według mało wiarygodnego i pozbawionego datacji źródła „Gynaecia Cleopatrae” – były wręcz doskonałe. W wojennej zawierusze znalazły bowiem czas na dyskusje o… środkach antykoncepcyjnych. Kleopatra polecała czopek dopochwowy, „którego zawsze używałam, a moja siostra Arsinoe wypróbowała”.  W rzeczywistości Kleopatra zajęła się zbieraniem armii. Zrekrutowała najemnych Arabów i Nabatejczyków, zbójów i ludzi wyjętych spod prawa i wyruszyła przeciwko bratu. Ptolemeusz XIII wraz z doradcami obsadził wojskiem potężną twierdzę nadmorską Peluzjum. Zapowiadała się walna batalia.

 

Ptolemeusz miał nadzieję, że wesprze go jego rzymski sojusznik. Jednak w tym czasie wrzała wojna domowa między Juliuszem Cezarem a Pompejuszem Wielkim. Doradcy Ptolemeusza postanowili postawić na Pompejusza i wysłali mu na pomoc wojenną flotę. Ale w sierpniu 48 roku p.n.e. Cezar rozgromił legiony Pompejusza pod Farsalos. Pokonany wódz pragnął znaleźć schronienie w Egipcie. Przeliczył się. Pod Peluzjum doradcy Ptolemeusza XIII rozkazali go zamordować. Mieli nadzieję, że w zamian Cezar udzieli im poparcia przeciw Kleopatrze.

Juliusz Cezar miał jednak inne plany – na czele niewielkiej floty zawinął do Aleksandrii. Zamierzał wycisnąć z bogatego królestwa mnóstwo złota i srebra. Narzucił się zwaśnionemu rodzeństwu jako rozjemca. Rozkazał Kleopatrze i Ptolemeuszowi XIII, żeby rozpuścili swe wojska i przybyli do pałacu. To oburzyło doradców młodego króla. Achillas zebrał armię i ruszył na Aleksandrię. Nie wiadomo, czy Arsinoe była jeszcze wtedy z Kleopatrą. Niektórzy współcześni historycy przypuszczają, że zerwała ze starszą siostrą i przyłączyła się do Ptolemeusza XIII, żeby zostać jego królową-małżonką.

BROŃ KOBIECA

Źle postawiła. Kleopatra przedostała się do pałacu w Aleksandrii o dzień wcześniej niż jej brat. Juliusz Cezar od razu uległ wdziękom pięknej Ptolemejki, młodszej o ponad 30 lat. Gdy Ptolemeusz XIII następnego dnia przybył do pałacu (bez wojska, które było z Achillasem) i zobaczył znienawidzoną siostrę-małżonkę w ramionach Rzymianina, zrozumiał, że nic nie wskóra.

Cezar lękał się jednak pięciokrotnie silniejszej armii Achillasa. Usiłował pozyskać życzliwość aleksandryjczyków. Ogłosił na zgromadzeniu publicznym, że na mocy testamentu Auletesa władzę w Egipcie obejmą Ptolemeusz XIII i Kleopatra, zaś Arsinoe IV wraz z najmłodszym bratem będą panować na Cyprze. Oznaczało to, że zwracał Lagidom wyspę. Wydarzenie zdumiewające, bowiem Rzymianie zagrabiali cudze ziemie, ale oddawanie nie leżało w ich obyczajach. Juliusz nie zamierzał jednak dotrzymać słowa. Nie wysłał Arsinoe na Cypr, lecz trzymał ją jako zakładniczkę w pałacu.

Achillas nadciągnął z armią i w Aleksandrii wybuchła wojna na-zwana przez Rzymian aleksandryjską. Oblężony w dzielnicy królewskiej Cezar bronił się umiejętnie i twardo. Obwarował swe pozycje, spalił eskadrę egipskich okrętów. Przy okazji z dymem poszła też zapewne część słynnej biblioteki Lagidów.

DZIWKA CEZARA KONTRA SIOSTRA PATRIOTKA

Arsinoe wykorzystała zamęt i z pomocą swego wychowawcy, utalentowanego eunucha Ganimedesa uciekła z pałacu. Jak napisał wybitny francuski historyk wojny aleksandryjskiej Paul Graindor, „nie byłaby kobietą, kobietą  z rodu Lagidów, gdyby nie zazdrościła swej starszej siostrze uwiedzenia Cezara”. To opinia zbyt uproszczona. Zapewne gdy Arsinoe spostrzegła, że Kleopatra wkradła się w łaski najpotężniejszego człowieka świata, zrozumiała, że jej życie jest zagrożone. Przecież w grze o tron Ptolemeusze nie znali litości…

Kleopatra z pewnością była wściekła, po-dobnie jak Cezar. Armia aleksandryjska oraz lud ogłosili Arsinoe królową Egiptu u boku Ptolemeusza XIII, który wciąż znajdował się w pałacu (sierpień 48 roku). Tym samym najmłodsza córka Auletesa stanęła na czele narodowego, „patriotycznego” stronnictwa, walczącego o niepodległość królestwa. Kleopatra jako kolaborantka i „dziwka Cezara”  była powszechnie znienawidzona w Aleksandrii. Nikt w mieście nie przeszedł na stronę wodza Rzymian i jego królewskiej kochanki. Być może wspierali ich jedynie aleksandryjscy Żydzi, którzy nienawidzili Pompejusza za to, że zbezcześcił świątynię jerozolimską.

W obozie patriotycznym szybko zaczęły się niesnaski. 17-letnia Arsinoe miała silną osobowość. Poróżniła się z Achillasem. Oboje usiłowali pozyskać żołnierzy, hojnie rozdzielając wojsku złoto i srebro z podatków. Królowa wyszła zwycięsko z tych zmagań, oskarżyła Achillasa o zdradę i rozkazała go zgładzić. Jak pisze rzymski historyk wojny aleksandryjskiej, zapewne oficer Cezara, Aulus Hircjusz, „po jego zabójstwie sama bez współtowarzysza i opiekuna sprawowała władzę”. Dowództwo nad wojskiem przekazała Ganimedesowi – aleksandryjczycy oczekiwali bowiem, że hufce do boju powiedzie mężczyzna. Mimo to podczas bitew Arsinoe pokazywała się na koniu, zagrzewając swoich do walki. Poprzednie królowe z rodu Lagidów tak właśnie postępowały podczas bitew. Cezar został oblężony w dzielnicy królewskiej. Żołnierze Arsinoe skonstruowali machiny wojenne. Nawet kobiety i dzieci miotały na Rzymian pociski z proc.

 

Przebiegły Ganimedes nakazał wpuścić wodę morską do kanałów – legioniści o mało nie skonali z pragnienia. Cezar uratował sytuację, nakazawszy kopać studnie. Kiedy Rzymianie zwyciężyli w bitwie morskiej (Cezarowi nie udało się spalić wszystkich okrętów), aleksandryjczycy zachęceni przez Ganimedesa sprowadzili statki nilowe, naprawili stare okręty, sporządzili wiosła z dachowych łat i wystawili nową flotę.

W bitwie na wyspie Faros armia Arsinoe odniosła wiktorię. Legioniści, którzy wylądowali na wyspie, zostali zabici, inni utonęli podczas ucieczki. Cezar ledwo uszedł z życiem. Musiał ratować się wpław. Udało mu się jednak przedostać do dzielnicy pałacowej.

GROBOWIEC ARSINOE

W 1904 roku archeolodzy odkryli w Efezie niezwykłą budowlę w kształcie ośmiokąta (oktagonu), wzniesioną mniej więcej w latach 50–20 p.n.e., przypominającą słynną latarnię morską w Aleksandrii, z kolumnami w kształcie egipskich papirusów. W 1926 roku austriaccy badacze odnaleźli w nim sarkofag i szkielet około 20-letniej kobiety. Zabrali tylko czaszkę, która zaginęła podczas wojny. W 2009 roku Hilke Thür z Austriackiej Akademii Nauk oznajmiła, że przebadała pozostałe szczątki kostne, przeanalizowała zachowane pomiary czaszki, i doszła do wniosku, że to grobowiec Arsinoe. Królowa miała afrykańskie rysy twarzy, innymi słowy, była mulatką. Ustalenie to budzi wątpliwości. Nie udało się przeprowadzić badań DNA, ponieważ kości dotykało zbyt wielu ludzi. Jeśli w oktagonie rzeczywiście spoczęła Arsinoe, odniosła pośmiertny triumf nad siostrą – jest jedynym władcą z dynastii Lagidów, którego szczątki się zachowały.

WSZYSTKO NA JEDNĄ KARTĘ

Wówczas – jak pisze Aulus Hircjusz – aleksandryjczycy wysłali poselstwo do wodza rzymskiego, prosząc, aby uwolnił ich monarchę Ptolemeusza XIII. „Powiedzieli, że cały lud przeniknięty odrazą do władzy królewskiej tymczasowo sprawowanej przez dziewczynę, a także niezwykle okrutnym panoszeniem się Ganimedesa, jest gotów postępować tak, jak każe król”. Jak się wydaje, w rzeczywistości aleksandryjczycy nie mieli dosyć Arsinoe, woleli jednak, aby do walnej bitwy poprowadził ich mężczyzna z rodu Lagidów, a nie eunuch. Arsinoe też rozumiała, że nie może rządzić bez męskiego współwładcy. W źródłach nie ma informacji o jej sporach z bratem.

Co ciekawe, Cezar uwolnił Ptolemeusza, nie mając wątpliwości, że stanie się on jego wrogiem. Był pewien, że dzięki nadciągającym posiłkom wystawionym także przez sprzymierzonych bitnych Żydów odniesie zwycięstwo. Chciał za jednym razem usunąć i młodocianego króla, i Arsinoe, by przekazać Kleopatrze całą władzę.

Do rozstrzygającej batalii doszło w styczniu 47 roku p.n.e. na zachodnim brzegu Nilu. Po morderczych zmaganiach nastąpił pogrom armii Lagidów. Ptolemeusz XIII zaginął bez wieści – zapewne utonął w Nilu. Ganimedes poległ. Arsinoe trafiła do niewoli. Kleopatra z łaski zwycięskiego kochanka została panią kraju nad Nilem. Najmłodszy brat Ptolemeusz XIV, ogłoszony współwładcą, był figurantem bez przyszłości. Tymczasem Kleopatra postarała się o dziecko z protektorem. Urodziła Juliuszowi syna Ptolemeusza XV Cezara, zwanego Cezarionem, czyli małym Cezarem. 

BRANKA W ZŁOTYCH ŁAŃCUCHACH

Arsinoe jako jeniec trafiła do Rzymu. W 46 roku p.n.e. Cezar odprawił w Wiecznym Mieście 4 triumfy z okazji swych zwycięstw. Podczas jednego z nich wieziono Arsinoe za-kutą w złote kajdany. Być może to Kleopatra, obecna wtedy w Rzymie, podjudziła kochanka, aby tak upokorzył siostrę. Ale nieszczęsna królowa z dumą znosiła hańbę. Arsinoe wzbudziła nawet współczucie ludu. Jak pisze historyk Kasjusz Dion, Rzymianie nie przywykli do oglądania „w łańcuchach kobiety, którą uważali za królową – był to zaiste spektakl, którego nigdy wcześniej nie widzieli”. Zgodnie ze zwyczajem, po triumfie kat dusił nieprzyjacielskiego wodza. Cezar jednak, widząc nastroje tłumu, nie ośmielił się stracić kobiety. Darował życie Ptolemejce. Arsinoe została wygnana do Efezu, bogatego miasta w Azji, gdzie została kapłanką w świątyni Artemidy, jednym z 7 cudów świata.

Ale najmłodsza córka Auletesa nie zaprzestała walki z siostrą. Wciąż miała stronników w Aleksandrii, a także wśród rzymskich senatorów wrogich Cezarowi. 15 marca 44 r. p.n.e. Juliusz Cezar zginął z rąk spiskowców. Arsinoe ogłosiła się w Efezie królową Egiptu. Według historyka Strabona Marek Antoniusz, jeden z czołowych cezarian, przekazał jej i Kleopatrze władzę nad Cyprem. Być może chciał urzeczywistnić dawną koncepcję Cezara, który niegdyś w Aleksandrii dał Arsinoe Cypr. Mógł to być również sposób, aby zmusić Kleopatrę do uległości – młodsza ambitna siostra, pałająca żądzą zemsty, była potencjalnym sojusznikiem.

 

Na dodatek w tym czasie pojawił się człowiek, podający się za ocalałego z bitwy nad Nilem Ptolemeusza XIII. Wszczynał zamieszki i niepokoje w miastach Azji. Współcześni historycy uważają, że wichrzyciel działał z inspiracji Arsinoe. W końcu młodsza siostra podczas wojny aleksandryjskiej sprzymierzyła się z bratem i jego „zmartwychwstanie” mogło się okazać dla niej korzystne.

Zaczął się wyścig o władzę. Kleopatra pospiesznie wyjechała z Rzymu. Wylądowała na Cyprze i przejęła władzę nad wyspą, bogatą w drewno i miedź. Następnie udała się do Aleksandrii. Dni jej najmłodszego brata i współrządcy Ptolemeusza XIV były policzone. Piętnastolatka otruto. Arsinoe ponownie znalazła się w Efezie.

ZEMSTA KLEOPATRY

Tymczasem w państwie rzymskim wybuchła wojna domowa między republikanami, czyli zabójcami dyktatora, a cezarianami. Kleopatra wysłała na pomoc cezarianom cztery legiony, które podlegały niegdyś Juliuszowi, oraz flotę.

Jednak namiestnik Cypru Serapion zdradził i oddał okręty pod rozkazy Kasjusza Longinusa, jednego z republikańskich wodzów. Być może namówiła go do tego spiskująca z Efezu Arsinoe, która miała nadzieję odzyskać tron przy pomocy zabójców swego wroga Cezara.Jednak cezarianie pod wodzą Marka Antoniusza pokonali republikanów w bitwie pod Filippi. Antoniusz podążył na Wschód i wezwał Kleopatrę do Tarsu, żeby wytłumaczyła swe postępowanie. Królowa Egiptu przybyła okrętem z purpurowym żaglem o rufie wyłożonej złotem. Antoniusz dał się usidlić uwodzicielskiej władczyni.

Wódz i królowa zawarli przymierze. Na ołtarzu tego sojuszu Antoniusz musiał złożyć Arsinoe. Mściwa Kleopatra zażądała śmierci siostry. Zbiegowie w sanktuarium Artemis korzystali z prawa azylu, ale Antoniusz nie przejmował się takimi drobnostkami. Jak napisał z oburzeniem rzymsko-żydowski dziejopis Józef Flawiusz: „Kleopatra tak obeszła się ze swą rodziną, że nikt z krewnych nie pozostał przy życiu”. Marek Antoniusz nakazał też zgładzić domniemanego Ptolemeusza XIII.

Dziś historycy uważają, że Arsinoe była osobą co najmniej tak wielkiego formatu jak jej sławna starsza siostra, lecz nie dopisało jej szczęście. Broniła niepodległości swego kraju, wspierana przez całą armię ptolemejską, dygnitarzy dworskich oraz lud i o mało nie uśmierciła Cezara, najpotężniejszego człowieka świata.