Tradycyjnie za najstarszą uznaje się hinduizm, jednak najnowsze odkrycia archeologiczne każą nam na nowo przemyśleć chronologię wielkich tradycji religijnych. Szczególnie interesujące są teorie dotyczące judaizmu, które sugerują, że mógł on powstać znacznie później niż dotąd sądziliśmy.
Hinduizm czy judaizm? Co jest starsze?
Hinduizm wyróżnia się na tle innych wyznań swoją niezwykłą strukturą. Pierwsze elementy tej religii pojawiły się w Dolinie Indusu ok. 4000 lat temu, choć nie ma ona jednego założyciela ani konkretnej daty powstania. To raczej stopniowe łączenie się różnych kultur, starożytnych tradycji i praktyk z subkontynentu indyjskiego, które rozwijały się przez tysiąclecia.
Czytaj też: Religia nie idzie w parze z demokracją. Laicyzacja społeczeństw nie ma tu nic do rzeczy
Sytuacja nieco się wyjaśnia wraz z pojawieniem się Wed – fundamentalnych tekstów hinduskiej duchowości. Te starożytne pisma powstały ok. 1500 r. p.n.e., co plasuje je wśród najstarszych zachowanych dokumentów religijnych na świecie. Po okresie wedyjskim, który zakończył się około 500 r. p.n.e., nastąpiła faza konsolidacji różnorodnych idei w bardziej spójną całość. Nawet współcześnie wierzenia i praktyki pozostają niezwykle zróżnicowane wśród ok. miliarda wyznawców, z których 94 proc. mieszka w Indiach.
Wedy stanowią serce hinduskiej tradycji duchowej. Te zbiory poematów i hymnów zostały skomponowane w archaicznym sanskrycie przez ludy indoeuropejskie w północno-zachodnich Indiach w II tysiącleciu p.n.e. Większość badaczy zgadza się, że powstały między 1500 a 1200 r. p.n.e.
Cały korpus literatury wedyjskiej uznawany jest za Shruti, co oznacza “to, co usłyszane” – produkt boskiego objawienia przekazywany ustnie przez pokolenia. Ta tradycja oralna podkreśla wyjątkowy charakter hinduizmu jako religii, która rozwijała się organicznie, dostosowując do zmieniających się czasów.
Przechodząc do judaizmu, tradycyjne spojrzenie na jego historię może wymagać zasadniczej rewizji. Izraelski archeolog Yonatan Adler z Uniwersytetu w Ariel przedstawił kontrowersyjną teorię, która przewraca do góry nogami nasze rozumienie chronologii tej religii.
Po 15 latach badań dowodów tekstowych i archeologicznych Adler doszedł do wniosku, że zwykli Judejczycy nie praktykowali konsekwentnie tradycyjnych rytuałów żydowskich aż do około I w. p.n.e. – zaledwie 100 lat przed narodzinami Jezusa. Badacz nie znalazł przekonujących dowodów na to, że przed II wiekiem p.n.e. przeciętni ludzie uznawali szabat za święty, obchodzili Paschę czy praktykowali rytualne kąpiele. Brakuje również śladów mikw, naczyń z kredy czy ścisłego tabu na wizerunki figuratywne.
Jeśli teoria Adlera okaże się słuszna, judaizm byłby w najlepszym przypadku starszym rodzeństwem chrześcijaństwa, a nie religią o tysiącletniej przewadze nad innymi wielkimi tradycjami.
Adler argumentuje, że judaizm wyłonił się nie z namiotów Abrahama czy nauk Mojżesza, ale z tygla hellenizmu. Jego zdaniem praktyki żydowskie ukształtowały się w wyniku dążenia Judejczyków do odróżnienia się od hellenistycznych władców, szczególnie w okresie niezależności pod rządami dynastii Hasmoneuszy ok. 140 r. p.n.e.
Przed połową II wieku p.n.e. Judejczycy prawdopodobnie żyli według norm kulturowych i tradycji odziedziczonych z epoki żelaza, a nie według przepisów biblijnych. Znajomość świętych tekstów była prawdopodobnie ograniczona do wąskich kręgów skrybów w Jerozolimie i nie stanowiła podstawy codziennego życia zwykłych ludzi.
Teoria ta spotyka się z mieszanym przyjęciem w środowisku naukowym. Część ekspertów uznaje argumenty Adlera za solidne i warte rozważenia, podczas gdy inni sugerują, że Judejczycy mogli być Żydami nawet bez ścisłego przestrzegania biblijnych wytycznych.
Religia trudna do zamknięcia w ramach czasowych
Próby ustalenia najstarszej religii świata napotykają fundamentalne problemy metodologiczne. Większość starożytnych tradycji religijnych ewoluowała stopniowo przez stulecia, a nie powstała w konkretnym dniu czy roku.
Czytaj też: Jezus nie mógł wiedzieć, czym jest religia. Jej nowoczesne znaczenie ma inne pochodzenie
Buddyzm i dżinizm pojawiły się w VI wieku p.n.e. na subkontynencie indyjskim, ale również rozwijały się jako ruchy filozoficzne i duchowe przez długi okres. Podobnie inne religie – od judaizmu po chrześcijaństwo – przechodziły różne fazy rozwoju, co utrudnia ich precyzyjne datowanie.
Szczególnie trudne do zbadania są religie ludowe, często przekazywane ustnie i pozostawiające niewiele materialnych śladów. W wielu przypadkach ich historie zostały celowo zniszczone przez prześladowania lub tłumienie kulturowe, co dodatkowo komplikuje pracę naukowców.
Ciekawostką jest fakt, że samo słowo “hinduizm” to egzonim – termin stworzony przez osoby z zewnątrz. Niektórzy badacze sugerują, że koncepcja hinduizmu jako jednolitej religii pojawiła się dopiero w XIX w., gdy Imperium Brytyjskie próbowało skategoryzować znacznie bardziej złożony i płynny zbiór wierzeń.
Rozważania o najstarszej religii świata przypominają nam o podstawowej prawdzie: świat duchowości i wierzeń opiera się prostym klasyfikacjom. Być może właśnie ta płynność i zdolność do adaptacji pozwoliła hinduizmowi przetrwać przez tysiąclecia, stale ewoluując i wchłaniając nowe idee przy zachowaniu korzeni w najstarszych tradycjach duchowych ludzkości.