O rytualnym aspekcie picia kawy

Nie trzeba być ekspertem od statystyki, by domyślić się, iż kawa stanowi jeden z najpopularniejszych napojów na świecie. Sięgamy po nią przecież każdego dnia od wielu lat. Jednak naturalna ludzka ciekawość powinna skłonić nas do zadania sobie pytania: dlaczego to robimy? Dla wielu odpowiedź będzie oczywista: kawa dodaje nam siły i energii, pobudza podczas ciężkich poranków – to podejście uznajemy jednak za nieco redukcjonistyczne. Przecież dziś na rynku dostępny jest ogrom różnego rodzaju środków, które pozwalają osiągnąć ten sam rezultat szybciej, skuteczniej i taniej. Być może więc to nie tutaj tkwi rozwiązanie tajemnicy niebywałej popularności kawy. Dziś przyjrzymy się czarnemu naparowi z nieco innej, mniej oczywistej perspektywy. Przez pryzmat socjologiczny postaramy się wytłumaczyć, dlaczego to właśnie “rytualny” aspekt picia kawy stanowi podstawę jej popularności.
Kofeina jest obecna w kawie, ale nie tylko /Fot. Pexels

Kofeina jest obecna w kawie, ale nie tylko /Fot. Pexels

Kawowa socjologia

Picie kawy stanowi bez wątpienia jeden z najważniejszych i najpowszechniejszych rytuałów społecznych. Nie jest przypadkiem, iż Anthony Giddens, klasyk socjologii, swój podręcznik do tego przedmiotu rozpoczyna nie inaczej niż poprzez socjologiczną analizę picia kawy! Zwraca on uwagę na różne, interesujące aspekty picia kawy. 

Podstawowa zasada analizy socjologicznej i antropologicznej brzmi: “egzotyzuj to, co zwykłe”. Patrząc na aspekt codzienności, jakim jest picie kawy, należy nieustannie zadawać sobie pytania na temat tego, dlaczego to robimy. To właśnie takie działanie stanowi jeden z kluczowych elementów wyobraźni socjologicznej – narzędzie, które pozwala na głębokie pojęcie tych aspektów świata, które na pierwszy rzut oka wydają się “naturalne i oczywiste”, choć wcale takimi nie są. Dystansując się od codzienności nabieramy nowe spojrzenie.

Wróćmy jednak do kawy. Giddens zauważa, iż picie kawy posiada coś, co można określić mianem wartości symbolicznej. Często nie spożywamy ukochanego naparu tylko ze względu na jego właściwości, ale na to wszystko, co otacza sam fakt konsumpcji. W spotkaniu w kawiarni to wcale nie napój jest najistotniejszy – najistotniejsze są wszak chwile spędzone przy kawie, a więc rytuał społeczny. Przekonać się o tym możemy oglądając chociażby reklamy najpopularniejszych producentów kawy – zauważmy, jak często odwołują się one właśnie do poczucia wspólnoty i więzi międzyludzkich, natomiast sam smak i jakość stanowią wartość drugorzędną. Znana badaczka Naomi Klein już na początku XXI wieku zauważyła, iż dziś to właśnie powiązanie produktów z konkretnymi wartościami i uczuciami, a nie sam proces produkcji, stają się podstawą funkcjonowania marek. Kawa to nie tylko produkt, ale to często warunek, który stwarza podstawy i kontekst niezbędny do interakcji społecznych i zawiązywania więzi – kawa jest spoiwem społecznym.

Antony Wild, autor książki “Coffee: a Dark History” wysuwa wręcz tezę, iż to właśnie popularyzacja kawy i kultury kawiarnianej jako metody zawiązywania więzi społecznych stanowiła istotny czynnik, który pozwolił na powstanie epoki Oświecenia, a więc okresu przełomowego i kluczowego dla powstania konceptu nowoczesności.

Źródło: pexels.com

Skala makro

Kawa to także istotny element stosunków gospodarczych i społecznych na całym świecie. Wiele osób spotkało się pewnie z informacją, iż kawa “to drugi najczęściej sprzedawany produkt po ropie naftowej”. Dziś wiemy już, iż ta informacja jest nieprawdziwa, jednak sam fakt istnienia takiego przekonania to dobra ilustracja dla społecznej roli kawy w makroskali. To właśnie kawa stanowi powiązanie między mieszkańcami globalnej Północy i globalnego Południa. Drogę ziarna kawy z plantacji do ekspresu w naszym domu można interpretować nie inaczej niż jako łańcuch interakcyjny. To właśnie krytyka imperialnych korzeni owego łańcucha pozwoliła na powstanie ruchów, takich jak Fair Trade, czy popularnego wśród wysokojakościowych kawiarni direct trade, czyli bezpośredniego kontaktu palarni z farmerami. To właśnie takie podejście może stanowić jeden ze sposobów wyjścia z kolonialnych zależności – farmerzy z krajów rozwijających się po raz pierwszy mogą w pełni uzyskać dzięki niemu głos i faktyczną pozycję negocjacyjną w kwestii handlu produktem, który sami wyhodowali. Warto zatem promować ideę direct trade.

Źródło: pexels.com

Kawa jako część kultury narodowej

Co ciekawe, rytuał picia kawy może stać się wręcz częścią tożsamości narodowej. Jeśli ktoś wątpi, niech spojrzy na istotność herbaty dla kultury brytyjskiej – analogia sama rzuca się w oczy. W Polsce rytuały związane z kawą obecne są już od czasów szlacheckich, czego najsłynniejszy przykład można znaleźć w naszej epopei narodowej – Panu Tadeuszu, w którym rytuał parzenia kawy przez kawiarkę jest opisany w sposób niezwykle baśniowy (choć stosując podejście socjologiczne musimy zwrócić uwagę na obecny aspekt klasowy – kawa była luksusem dostępnym jedynie dla najbogatszych). 

Innym narzucającym się niemal od razu przykładem są Włochy, powszechnie uznane za stolicę kultury kawowej. Kawa ma dla mieszkańców półwyspu ogromne znaczenie, które objawia się w ogromnej liczbie zasad, reguł i rytuałów związanych z kultowym naparem (we Włoszech istnieją przykładowo specjalne instytuty, zajmujące się definiowaniem tego, co można nazwać “prawdziwym espresso”. Kawa służy wręcz jako pewne narzędzie podziału na “swoich” i “obcych”, by to udowodnić, wystarczy zamówić cappuccino po godzinie 11:00 i zaobserwować reakcję lokalnych gości danej kawiarni.

Wiele innych krajów posiada istotne rytuały związane z kawą: na południu Europy jest to chociażby siesta, czyli popołudniowa przerwa w pracy, czy słynna skandynawska fika – wywodząca się ze Szwecji tradycja picia kawy i jedzenia przekąsek wraz z przyjaciółmi. Jest to tradycja tak centralna dla szwedzkiej tożsamości, iż w niektórych przypadkach doszło wręcz do jej instytucjonalizacji, a firmy integrują fikę jako niezbędny element dnia pracy.

Podsumowanie

Artykuł ten miał na celu pokazanie, w jaki sposób szersza, socjologiczna analiza aktu picia kawy może pogłębić nasze rozumienie szerszych zjawisk społecznych. W myśl zasady dystansowania się od tego, co wydawać by się mogło “naturalne i oczywiste” udaje nam się uzyskać nowe, pełniejsze spojrzenie. Udało nam się pokazać, iż picie kawy to czynność niezwykle istotna dla funkcjonowania społeczeństw – picie kawy to rytuał społeczny, spoiwo społeczne, które stanowi podstawę do wytwarzania się interakcji międzyludzkich, a w rezultacie do relacji. Kawa posiada jednak znaczenie nie tylko w skali mikro, ale również w skali makro – jest istotną częścią stosunków gospodarczych i społecznych między państwami globalnej Północy i Południa, która mimo swej kolonialnej przeszłości ma potencjał do bycia narzędziem emancypacyjnym. Wreszcie, w niektórych przypadkach kawa może uzyskiwać wręcz wartość symboliczną, stając się nawet symbolem tożsamości narodowej. Warto więc pamiętać: kawa to dużo więcej, niż tylko napój.

Bibliografia:

Lokowanie produktu: Przyjaciele kawy