W 1689 roku słoweński przyrodnik Janez Vajkard Valvasor ruszył tropem opowieści o smokach, które rzekomo zamieszkiwały jaskinie w okolicach Vrhniki. Po intensywnych deszczach z głębi ziemi wyłoniły się dziwne stworzenia przypominające smocze dzieci – blade, wężopodobne, bez oczu. Nie były to jednak potomkowie ziejących ogniem bestii, lecz przedstawiciele gatunku Proteus anguinus, odmieńce jaskiniowe, 30-centymetrowe płazy, które mogą żyć nawet 100 lat.
Płaz, który żyje w całkowitej ciemności
Odmieńce zamieszkują wodne systemy krasowe Europy Środkowej, głównie w Słowenii, Chorwacji oraz Bośni i Hercegowinie. W ciemnościach podziemnych rzek wyewoluowały w sposób niemal bajkowy – straciły pigment i wzrok, zachowując zewnętrzne skrzela przez całe życie. Nigdy nie przestają być larwami, co nazywa się neotenią. Zamiast widzieć, odbierają światło przez skórę oraz potrafią wyczuwać pola elektryczne i magnetyczne. W świecie bez dnia i nocy taka czułość staje się orężem przetrwania.
Czytaj też: Żyją w ciemności, żywią się metanem. Głębinowi strażnicy klimatu
W badaniu opublikowanym w Journal of Zoology naukowcy z Uniwersytetu Eötvös Loránd z Węgier oraz Devon Karst Research Society z Wielkiej Brytanii opisali fascynujące zjawisko związane z odmieńcami. W ciągu ponad dekady nurkowania w podziemnych jaskiniach Bośni i Hercegowiny oznakowali 26 płazy, śledząc ich lokalizację przez kolejne lata.
W sumie przeprowadzono 37 obserwacji, z których tylko trzy wykazały ruch większy niż 20 metrów. Jeden osobnik przez 2569 dni – ponad siedem lat – nie opuścił swojego miejsca. Jak podkreśla zoolog Gergely Balázs, odmieńce są bardzo dobrymi pływakami i mogłyby szukać lepszych miejsc czy sąsiadów. A jednak – nie robią tego. Dlaczego?
Odmieńce żyją w środowisku ubogim w pokarm. Ich dieta opiera się na drobnych skorupiakach i ślimakach, które są równomiernie rozproszone. W takich warunkach ruch może okazać się bardziej kosztowny niż zyskowny. Płaz może nie jeść przez wiele miesięcy, a nawet lat. Dodajmy do tego, że rozmnaża się średnio raz na 12 lat, a nie ma żadnych naturalnych drapieżników. Biologicznie – odmieniec ma wszystko, czego potrzebuje, bez potrzeby zmiany miejsca.
Nie bez powodu David Attenborough, który umieścił odmieńce jaskiniowe na liście dziesięciu gatunków, które najbardziej chciałby ocalić, powiedział: “Żyją powoli… i to może być jego sekret ich długowieczności. Może to lekcja również dla nas”.
Choć dorosłe odmieńce jaskiniowe są mistrzami przetrwania, ich młode mają trudny start. Larwy są bardzo podatne na infekcje i często nie dożywają dorosłości. Te, którym się to uda, mogą jednak żyć ponad 100 lat. W 2016 r. w Postojnej udało się zaobserwować złożenie jaj przez odmieńce w warunkach hodowlanych – to była pierwsza taka obserwacja i rzuciła światło na rozwój tego niezwykłego płaza. Dojrzałość szacuje się na podstawie długości ciała – osobniki powyżej 18 cm uważa się za dorosłe.
Warto wspomnieć, że odmieńce jaskiniowe są uznawane za gatunek narażony z powodu wąskiego zasięgu występowania oraz silnej zależności od czystości wód podziemnych. Zanieczyszczenia, zmiany klimatu oraz urbanizacja mogą z łatwością zniszczyć delikatny ekosystem, w którym żyją. Od czasów Darwina – który opisał organizmy te jako “relikty starożytnego życia” – fascynują kolejne pokolenia przyrodników i badaczy. Ale to, co widzimy dziś, to zaledwie wierzchołek jaskiniowego świata.