Projekt VISAGE (Visible Attributes through Genomics) to jedno z najważniejszych przedsięwzięć ostatnich lat w dziedzinie genetyki sądowej. Konsorcjum złożone z kilkunastu ośrodków badawczych w Europie, pod przewodnictwem Erasmus Medical Center w Rotterdamie, połączyło wiedzę z zakresu biologii molekularnej, bioinformatyki i kryminalistyki. Polskę reprezentowały dwa kluczowe ośrodki: Uniwersytet Jagielloński oraz Centralne Laboratorium Kryminalistyczne Policji w Warszawie.
Czytaj też: Myślałeś, że znamy już wszystkie tajemnice DNA? Naukowcy właśnie odkryli coś, co zmienia całą naukę
Prof. Ewelina Pośpiech z Pomorskiego Uniwersytetu Medycznego, wcześniej związana z UJ, mówi:
Ten projekt jest dużym sukcesem Polski, ponieważ narzędzie, które powstało w jego ramach, jest obecnie testowane i walidowane na całym świecie. To naprawdę duża ranga.
Zespół pod kierownictwem prof. Wojciecha Branickiego odpowiadał za opracowanie modeli predykcyjnych do określania wieku osoby na podstawie jej DNA – parametru kluczowego przy identyfikacji nieznanych ofiar lub sprawców przestępstw.
Jak DNA mierzy czas
Podstawą technologii są badania nad metylacją DNA, czyli procesem chemicznym, w którym do nici DNA dołączane są grupy metylowe. Nie zmieniają one samej sekwencji genów, ale modyfikują ich aktywność. Wraz z wiekiem wzór metylacji ulega zmianie w przewidywalny sposób, tworząc coś w rodzaju biologicznego zegara. Pierwsze tzw. zegary epigenetyczne powstały w 2011 r. i szybko zrewolucjonizowały nauki biomedyczne, pozwalając ocenić wiek biologiczny organizmu. W kryminalistyce jednak wymagania są inne – próbki często są zanieczyszczone, fragmentaryczne lub bardzo małe.
Czytaj też: Zanim powstały miasta, przyszła zaraza. Najstarsze zoonozy ujawnione w DNA
Prof. Ewelina Pośpiech dodaje:
Modele stosowane w kryminalistyce muszą opierać się na mniejszej liczbie markerów DNA, starannie dobranych do konkretnego celu. Dodatkowo muszą być zintegrowane z technologiami używanymi w laboratoriach sądowych, tak aby cały proces był możliwy do zastosowania w praktyce.
Polski zespół stworzył pięć modeli predykcyjnych, z których każdy przeznaczony jest do innej tkanki – krwi, nasienia, wymazu z jamy ustnej, kości i chrząstek. W badaniach kryminalistycznych to niezwykle ważne, bo materiał biologiczny znaleziony na miejscu zdarzenia może pochodzić z różnych źródeł.
Prof. Ewelina Pośpiech kontynuuje:
Modele, które stworzyliśmy, są w stanie oszacować wiek z dokładnością do trzech lat, a czasem nawet mniejszą.
To precyzja wystarczająca, by znacząco zawęzić krąg podejrzanych. Dla śledczych różnica między kimś mającym ok. 20 a ok. 40 lat może mieć kluczowe znaczenie dla postępu sprawy.
VISAGE to nie tylko zestaw algorytmów – to kompletny system kryminalistyczny, który obejmuje zarówno część laboratoryjną, jak i informatyczną. Zsekwencjonowane dane o metylacji DNA są przetwarzane przez specjalny program komputerowy, który generuje gotowy raport z prognozowanym wiekiem osoby.
Prof. Ewelina Pośpiech mówi:
Zaletą tego rozwiązania jest to, że mamy kompletny system: od izolacji DNA, przez analizę laboratoryjną jego metylacji, po gotowy wynik w programie komputerowym. To w pełni funkcjonalne narzędzie.
System przeszedł już standardową walidację wymaganą w laboratoriach sądowych i obecnie jest testowany w różnych populacjach, by potwierdzić jego skuteczność i uniwersalność.
Warto wspomnieć, że nie wszystkie zegary epigenetyczne mierzą to samo. W naukach biomedycznych używa się modeli, które szacują wiek biologiczny, odzwierciedlający tempo procesów starzenia i wpływ środowiska, stresu czy chorób. W kryminalistyce kluczowy jest jednak wiek chronologiczny – liczony w latach i niezależny od stylu życia. Dlatego badacze skupili się na markerach DNA, które są stabilne i odporne na wpływy zewnętrzne. Jednym z najważniejszych jest gen ELOVL2, którego metylacja zmienia się z upływem czasu w sposób niezwykle regularny.
Prof. Pośpiech wyjaśnia:
Można powiedzieć, że on tyka w rytmie kalendarzowego upływu czasu. Jego metylacja zmienia się w bardzo przewidywalny sposób, a jednocześnie jest odporna na wpływ środowiska.
VISAGE już teraz wzbudza ogromne zainteresowanie w środowisku naukowym i policyjnym. Do zespołu spływają zapytania o możliwość wdrożenia technologii w praktyce, a kolejne grupy badawcze publikują wyniki testów jej skuteczności. We wrześniu 2025 roku rozpoczął się nowy projekt ForMAT (Forensic Methylation Analysis Toolkit) – bezpośredni następca VISAGE, finansowany ze środków Unii Europejskiej. Konsorcjum złożone z 11 instytucji, w tym ponownie z zespołów prof. Pośpiech (Pomorski Uniwersytet Medyczny) i prof. Branickiego (Uniwersytet Jagielloński), opracowuje jeszcze dokładniejsze narzędzia oparte na analizie metylacji.