Zawisza Czarny z Garbowa. Kim był i czym się wsławił znany rycerz?

Zawisza Czarny to z pewnością najsłynniejszy polski rycerz, postać od wieków rozpalająca naszą narodową wyobraźnię. Do dzisiaj istnieje przecież powiedzenie: “polegać jak na Zawiszy”, oznaczające czyjąś niezawodność. Kim jednak tak naprawdę był ów słynny rycerz z Garbowa i z czego wynikała jego sława?
Zawisza Czarny z Garbowa. Kim był i czym się wsławił znany rycerz?

Kim był Zawisza Czarny?

Zawisza urodził się ok. 1370 roku w Starym Garbowie (Świętokrzyskie). Jego rodzina legitymowała się herbem Sulima, co skłaniało kronikarza Jana Długosza do przypisywania rodowi pochodzenia niemieckiego – w herbie tym obecny był bowiem czarny lew. Z drugiej strony, wszyscy znani nam dzisiaj krewni Zawiszy posiadali typowo polskie imiona, co przemawiałoby raczej za ich “rdzennym” rodowodem.

Choć w wyobraźni potomnych Zawisza Czarny zapisał się głównie jako rycerz bez skazy, historycy równie często podkreślają znaczenie jego niezwykłego talentu dyplomatycznego. Służył nim polskiemu interesowi tak samo sprawnie jak orężem, przyczyniając się do rozkwitu i wzrostu znaczenia państwa Władysława Jagiełły. 

 

Zawisza Czarny: z czego zasłynął?

Początki kariery Zawiszy wiązały się z potyczkami przeciw Turkom w 1396 r., w których brał udział razem ze swoim bratem Farurejem. Organizował je król węgierski Zygmunt Luksemburski, bardzo zadowolony z usług młodych, bitnych Polaków. Między nim a Zawiszą dość szybko zadzierzgnęły się więzy przyjaźni, trwającej aż do ostatnich chwil życia dzielnego rycerza.

Służba królowi Węgier nie oznaczała bynajmniej rezygnacji z troski o polską sprawę narodową. Gdy w 1409 r. król Jagiełło przygotowywał się do wojny z Krzyżakami, Zawisza zasilił szeregi chorągwi krakowskiej – a zatem najlepszego oddziału polskich wojaków.

Legenda podaje zresztą, że to właśnie Zawisza Czarny w trakcie bitwy pod Grunwaldem (1410) obronił chorągiew przewodzącą polskiemu atakowi. Posiadało to fundamentalne znaczenie: gdyby chorągiew wpadła w ręce Krzyżaków, zostałaby przez nich zwinięta, co oznaczałoby dla polskich wojsk rozkaz do odwrotu. Interwencja Zawiszy pozwoliła przechylić szalę zwycięstwa na naszą korzyść. 

Konflikt z Zakonem Krzyżackim pozwolił niezłomnemu rycerzowi wykazać się nie tylko talentem militarnym, lecz także politycznym. To właśnie przy tej okazji po raz pierwszy ujawnił się bowiem jego zmysł dyplomacji. Wspomniany już Zygmunt Luksemburski, a zatem osobisty przyjaciel Zawiszy, był związany z Krzyżakami strategicznym sojuszem, nakazującym mu uderzyć na Polskę po grunwaldzkiej klęsce Zakonu. Zawisza przekonał go jednak do zawarcia układu w Lubowli (1411), korzystnego dla polskiego państwa.

Od najznamienitszego rycerza swoich czasów oczekiwalibyśmy także udziału w licznych turniejach. Zawisza faktycznie wystąpił w kilku takich imprezach, ich liczba nie jest jednak znaczna. W 1412 r. okazja nadarzyła się w Budzie, podczas zjazdu monarchów. Sulimczyk stawił się tam u boku Jagiełły i wziął udział w prestiżowym rycerskim turnieju, którego jednak nie wygrał. Zwyciężył wówczas rycerz ze Śląska.

Gwiazda Zawiszy Czarnego rozbłysła nieco później. W 1415 r. wybrał się wraz z Zygmuntem Luksemburskim do Perpignan, gdzie los zetknął go z Janem z Aragonii – najznakomitszym rycerzem Europy Zachodniej. Zawisza zepchnął rywala z siodła zaledwie jednym ruchem kopii. Wyczyn ten został dostrzeżony przez kronikarzy całego świata chrześcijańskiego, zaś imię Zawiszy nabrało sporego rozgłosu.

 

Śmierć Zawiszy Czarnego

Polski rycerz do ostatnich dni swego życia zachowywał wierność szabli i męskiej przyjaźni. Oto bowiem w 1428 roku, podczas kolejnej wyprawy Zygmunta Luksemburczyka przeciwko Turkom, Zawisza przewodził oddziałom najemnym. Sprawa przybrała jednak niekorzystny obrót: Sulimczyk został zmuszony osłaniać królewską ucieczkę spod Gołąbca. Zygmuntowi udało się przeprawić na drugą stronę rzeki i wysłał po przyjaciela łódź, ten jednak wolał stawić czoła tureckim zastępom.

Siły wroga okazały się zbyt potężne. Zawisza Czarny trafił do niewoli, a Turcy planowali wziąć za niego okup. Kłócili się między sobą, który z nich zasługuje na największą część pieniędzy. W pewnym momencie wywiązała się szarpanina, zaś jeden z rozgniewanych żołdaków ściął Polakowi głowę. 

Rycerz z Garbowa został symbolicznie pożegnany w listopadzie 1428 r., podczas pogrzebu w krakowskim kościele franciszkanów. 

 

Symbolika Zawiszy Czarnego

Rycerz z Garbowa od stuleci jawi się Polakom jako uosobienie najważniejszych żołnierskich cnót: odwagi, niezłomności, lojalnej służby i honoru. Jest również znakomitym przykładem potwierdzającym tezę, że poświęcenie dla ojczyzny może iść w parze z barwną karierą międzynarodową.

Śmierć Zawiszy Czarnego posiada jeszcze jeden istotny wymiar: kojarzy się z ostatnimi chwilami życia hrabiego Rolanda, bohatera najsłynniejszej francuskiej chanson de geste (pieśni o czynach). Roland walczy w niej u boku Karola Wielkiego, swojego wuja, i oddaje życie za “słodką Francję”. Zawisza z kolei do samego końca pozostaje wierny politycznej wizji swojego przyjaciela Zygmunta, którego darzył ogromnym szacunkiem, widząc w nim  przenikliwego władcę i niezwykłego człowieka. 

 

Ciekawostki o Zawiszy Czarnym

Zawisza Czarny zawdzięczał swój przydomek prawdopodobnie gęstej, kruczoczarnej czuprynie.

Rycerz z Garbowa wybrał się wraz z pięcioma innymi polskimi delegatami na sobór w Konstancji (1414-1418). Stanął tam przed nie lada zadaniem, musiał bowiem przekonać papieża Marcina V do potępienia paszkwilu szkalującego króla Władysława Jagiełłę i ogół Polaków. Papież przychylił się ostatecznie do prośby rycerza, obawiając się zapewne wybuchu jego gniewu.

Na tym samym soborze Zawisza odważył się – jako jeden z nielicznych – wystąpić w obronie Jana Husa, czeskiego reformatora religijnego oskarżonego o herezję. Husa spalono ostatecznie na stosie w 1415 roku. 

Zawisza Czarny z Garbowa stał się bohaterem szeregu utworów literackich. Pojawia się na kartach Krzyżaków Henryka Sienkiewicza, Wesela Stanisława Wyspiańskiego, a także Trylogii husyckiej Andrzeja Sapkowskiego. 

Rycerz znalazł także swoje miejsce w Bitwie pod Grunwaldem Jana Matejki.