Stanisław August Poniatowski – historia
Ostatni król Polski urodził się 17 stycznia 1732 roku jako syn Stanisława Poniatowskiego, kasztelana krakowskiego oraz arystokratki Konstancji Czartoryskiej. Miał pięciu braci oraz dwie siostry. Pobierał nauki od matki oraz prywatnych nauczycieli, a po przybyciu z Gdańska do Warszawy kształcił się w kolegium teatynów (nowoczesnej szkole szlacheckiej uczącej zamożną młodzież), gdzie dwukrotnie wystąpił na deskach teatru. Kształcił się w logice, matematyce, architekturze czy inżynierii. Prócz języka polskiego opanował także francuski, łacinę i niemiecki, słabiej włoski i angielski.
Jeszcze jako nastolatek wyjechał na życzenie ojca na wojnę o sukcesję austriacką. Nie dane mu było jednak wziąć udziału w walkach zbrojnych, przed powrotem do Warszawy miał okazję zapoznać się z budową obozów i twierdz wojskowych. Z okresu młodości wyniósł dużo nauk, jednak sam uważał, że pozbawiono go dzieciństwa. W 1751 roku został mianowany pułkownikiem, komisarzem, a rok później posłem na sejm.
W kolejnych latach odwiedził Wiedeń, Paryż (gdzie siedział w więzieniu za długi), Berlin czy Petersburg, w którym w roku 1755 nawiązał romans z przyszłą cesarzową Katarzyną, która obiecała mu pomoc w objęciu polskiej korony. Od roku 1756 obejmował stanowiska posła z kilku kolejnych województw. Po śmierci ojca w 1762 roku odziedziczył majątek wart około 4 mln złotych.
Panowanie Króla Poniatowskiego
Przed objęciem przez niego korony w kraju dużą rolę odgrywały wielkie stronnictwa magnackie, jednocześnie coraz więcej znaczyło zdanie mocarstw ościennych: Austrii, Prus oraz Rosji. Ostatniemu zależało na reformach ustrojowych w Polsce, które zatrzęsłyby fundamentami demokracji szlacheckiej. W roku 1763, zgodnie z daną obietnicą, caryca Katarzyna II zgłosiła kandydaturę Stanisława Augusta na króla Polski. Określiła go mianem użytecznego dla interesów mocarstw, gwarantującego uległość wobec Rosji w zamian za wyniesienie na tron.
Stanisław August w dniu 17 września 1764 roku został wybrany królem Polski, przy nielicznym udziale szlachty, za to w obecności wojsk rosyjskich w granicach Polski. Sytuacja ta była więc faktycznie zamachem stanu. Koronacja odbyła się 25 listopada w Warszawie. Stanisław August dzięki działaniom dyplomacji pruskiej i rosyjskiej został uznany na arenie międzynarodowej.
W pierwszych latach panowania powołał namiastkę rządu, a następnie kancelarię królewską oraz próbował stworzyć polską służbę dyplomatyczną. Jednak mocarstwo rosyjskie regularnie dawało mu odczuć, że jest jedynie wykonawcą jego woli i nie może czuć się w pełni niezależnym królem elekcyjnym. Dzięki wsparciu strony rosyjskiej Królestwo Prus zrezygnowało z pobierania cła za towary spławiane z i do Gdańska, czego Stanisław August nie osiągnąłby samodzielnie. O Stanisławie Auguście nie można jednak mówić wyłącznie jako o zależnym, niesamodzielnym ostatnim królu elekcyjnym. Przyczynił się do założenia Szkoły Rycerskiej, był współtwórcą Komisji Edukacji Narodowej. Ostatni król Polski zmuszony był do działania pod presją wielkich mocarstw, przy problemach gospodarczych wewnątrz kraju.
Sprawowania władzy nie ułatwiała walka stronnictw magnackich o wpływy. Stwierdzić można, że jego największym osiągnięciem był udział w uchwaleniu Konstytucji. 6 października 1788 roku w Warszawie został zwołany za zgodą Rosji sejm, zwany później Sejmem Wielkim, mający za zadanie zrealizować wielkie dzieło reformy ustroju. Zarówno Rosja, jak i Prusy wywierały naciski na sejm, by nie postępował wbrew ich interesom. W końcu, w roku 1790 sejm wprowadził ustalenia godzące w faktyczne zwierzchnictwo i silne wpływy Rosji w Polsce, jednocześnie zbliżając się do Prus za pośrednictwem przymierza, podpisanego w marcu tego roku. W dniu 3 maja 1791 roku sejm uchwalił nową konstytucję państwową. Król stanął na czele dyplomacji polskiej oraz objął kontrolę nad władzą wykonawczą. Stanisław August był głównym autorem tekstu Konstytucji.
Niestety już rok później, w obliczu zagrożenia swoich interesów Rosja znów wprowadziła na teren Rzeczypospolitej swoje wojska, rozpoczynając wojnę polsko-rosyjską, która trwała od maja do lipca 1792 roku. Mając na uwadze ogromną dysproporcję sił król podjął decyzję o zaniechaniu oporu. Pomimo protestów ludności przystąpił do konfederacji targowickiej. W 1793 roku nastąpił drugi rozbiór Polski.
Po trzecim rozbiorze, 25 listopada 1795 roku w 31 rocznicę swojej koronacji Stanisław August Poniatowski podpisał akt swojej abdykacji, otrzymując od carycy stałą pensję. Zamieszkał w Pałacu Marmurowym w Petersburgu. Został wciągnięty w petersburskie życie dworskie. Przyjmował licznych gości, wspierając finansowo weteranów insurekcji kościuszkowskiej. W chwili śmierci w 1798 roku był bardzo zadłużony. Został ostatecznie pochowany w Wołczynie w dzisiejszej Białorusi, miejscu swojego chrztu. Dziś jego szczątki spoczywają na Zamku Królewskim w Warszawie.
Romans z carycą Katarzyną
Krótkotrwały związek z Katarzyna Wielką pomógł Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu w zdobyciu korony. Być może, że bez tego nie zrobiłby kariery politycznej. Jak to się stało, że szerzej nieznany polski magnat zyskał względy rosyjskiej carycy? Podczas swoich podróży po Europie poznał sir Charlesa Hanbury’ego-Williamsa. Ten ambasador brytyjskiej Królowej w Petersburgu widział w swoim sekretarzu, 23-letnim Polaku także przyjaciela. Zgodnie z wolą zwierzchników sir Charles, by zdobyć polityczne względy przyszłej władczyni rosyjskiego mocarstwa miał także uzyskać jej przychylność osobistą. Nie był jednak w stanie sprostać temu zadaniu, gdyż jak sam przyznał w swoich pamiętnikach – był impotentem. Zatem postanowił skorzystać z usług swego młodszego o 17 lat przyjaciela.
Dzięki intrydze, stawiając go praktycznie przed uchylonymi drzwiami sypialni Katarzyny sprawił, że ten zakochał się w przyszłej carycy i wdał się w romans. Dyplomata brytyjski znalazł dzięki temu cenną sojuszniczkę dla swojego kraju. Jednak młodzieńcze uczucie Stanisława Augusta nie zostało odwzajemnione na długo. Katarzyna szybko znalazła sobie nowego kochanka, pozostawiając polskiego magnata niespełnionym. Można powiedzieć, że późniejsze wsparcie w zdobyciu korony było niejako zadośćuczynieniem za złamane serce.
Czy król Stanisław August zdradził Polskę?
Współcześni Stanisławowi Augustowi zarzucali mu nikłe zainteresowanie sprawami państwowymi, hulaszczy tryb życia i słabość charakteru. Wspominali go jako człowieka inteligentnego i uczonego, jednak nie wykorzystującego swego potencjału dla spraw publicznych ze względu na brak faktycznego zainteresowania nimi. Katarzyna Wielka i dyplomaci rosyjscy darzyli go wręcz pogardą, gdy stawał wbrew ich interesom. Jednak nie brak opinii, że działał w interesie Rzeczypospolitej, popierając rozwiązania mające na celu zachować ojczyznę niepodległą i jak najmniej zależną od ościennych mocarstw.
Historycy zgadzają się, że przedwcześnie skapitulował w czasie wojny polsko-rosyjskiej i dobrowolnie abdykował, co doprowadziło do drugiego rozbioru Polski. Mogło to jednak wynikać z trzeźwej oceny sytuacji i być jedynym rozsądnym, pragmatycznym wyjściem, za które Stanisław August zapłacił oskarżeniem przez historię o zdradę Polski na rzecz osobistych interesów.
Stanisław August Poniatowski – ciekawostki
Ostatni król Polski do końca życia pozostał w stanie wolnym, jednak miał siedmioro dzieci: dwoje ze związku z Magdaleną z Lubomirskich i aż pięcioro z Elżbietą z Szydłowskich. Udzielał się literacko: był autorem bajek, poematów, pamiętników, a także przekładów. W czasie podróży na Zachód zetknął się aktywnie z ruchem wolnomularskim. Pozostawił po sobie trzeci co do wielkości w Europie zbiór kartograficzny.