Rok 1999. W Nowym Jorku, na jednej z ulic Bronksu, czterech białych po­licjantów podeszło do czarnoskórego Amadou Dialla. Wydawało im się, że jest podobny do imigranta z Afryki Zachodniej poszukiwanego za serię gwałtów. Ka­zali mu się zatrzymać, kiedy wchodził do budynku, w którym mieszkał. Diallo sięgnął do kieszeni po portfel. Przestraszeni policjanci nie zawahali się. Oddali w jego kierunku 41 strzałów, zabijając go na miejscu. W rzeczywistości Amadou Diallo nie był przestępcą. Pracował jako sprzedawca uliczny, a wieczorami uczył się do egzaminów, żeby dostać się do college’u.

Tę historię przytoczył w swojej książce „Psycho­logia społeczna” Elliot Aronson, amerykański psy­cholog, jeden z najwybitniejszych na świecie bada­czy zachowań społecznych. Aronson zastanawiał się, czym kierują się ludzie, oceniając świat i podejmując decyzje o działaniu - w historii opisanej powyżej oraz w różnych codziennych sytuacjach. Z jego ba­dań i analiz wynika, że nasze wybory, interpretacje, osądy, przekonania i decyzje zależą od mechanizmów myślenia, w jakie jesteśmy wyposażeni.

Sposób myślenia determinują dwa mechanizmy w naszym umyśle - tzw. myślenie szybkie (automa­tyczne i nieświadome) i wolne (kontrolowane i wy­magające wysiłku). Oba systemy są niezbędne do normalnego funkcjonowania, ale myślenie automa­tyczne może czasem wyprowadzić nas na manowce i skłonić do błędnych poglądów, decyzji i działań - czego przykładem jest zachowanie policjantów z Nowego Jorku. Warto być świadomym obu me­chanizmów po to właśnie, aby uchronić się przed podejmowaniem decyzji, których potem będziemy żałować.

Dwa systemy myślenia

Daniel Kahneman, profesor psychologii z Princeton University oraz laureat Nagrody Nobla, który podważył mo­del racjonalności ludzkich osądów i decyzji, jest prekursorem w dzie­dzinie badań nad mechanizmami ludzkiego myślenia (między innymi na jego badaniach opierał swoje teorie Elliot Aronson). W książce „Pułapki myślenia" opisał dwa pod­stawowe systemy, jakimi posługują się ludzie, wydając osądy o świecie i podejmując decyzje. Jest to tzw. system 1. - szybki i automatyczny, oraz system 2. - wolny i racjonalny. Abyś mógł świadomie doświadczyć, jak oba działają, spójrz na poniższe zdjęcie, a potem wykonaj zadanie.

Gdy patrzysz na to zdjęcie, za­pewne jest dla ciebie jasne, że ta osoba jest wściekła - to jest tak oczywiste jak to, że ma czarne wło­sy. Co więcej, zapewne łatwo jest ci sobie wyobrazić, że za chwilę padną z jej ust przykre słowa, wypowie­dziane głośno, niemiłym tonem. To przeczucie przychodzi ci łatwo do głowy, automatycznie i bez wysiłku. Doświadczasz właśnie pierwszego sposobu myślenia - zwanego myś­leniem szybkim lub na skróty.

A teraz wykonaj poniższe dzia­łanie: 15*27. Podejrzewam, że wynik nie przychodzi ci tak łatwo do głowy, to od twojej decyzji zależy, czy go wyliczysz, czy nie. Wykonując to działanie w pamięci, doświadczasz myślenia wolnego - przywołujesz w pamięci zasady mnożenia liczb i kolejno rozwiązujesz w głowie działania, a to wymaga koncen­tracji i wysiłku. Przechowywanie w pamięci dużej ilości materiału daje poczucie obciążenia - musia­łeś się orientować, w którym miej­scu wyliczeń jesteś, zapamiętywać wyniki pośrednie i wiedzieć, co robić w dalszej kolejności. Cały ten proces myślowy jest celową, wysiloną i uporządkowaną pracą. Co więcej, ten proces zaangażował 100 proc. twojej uwagi oraz twoje ciało - zapewne powiększyły ci się źrenice, napięły się mięśnie, wzrosło tętno i ciśnienie. Kiedy wyliczyłeś ten wynik (405) lub zrezygnowałeś z liczenia w trakcie, wszystko w twoim ciele wróciło do poprzedniego stanu.

System 1. Charakterystyczny dla oglądania zdjęcia obok czy zachowania policjantów w histo­rii z początku artykułu, działa w sposób szybki i automatyczny, bez wysiłku, nie mamy przy nim poczucia świadomej kontroli. Ten mechanizm myślenia uruchamia się bardzo często: kiedy oceniamy, że jeden przedmiot jest dalej niż drugi, kiedy kończymy działanie 2+2, kiedy wykrywamy emocje w czyimś głosie, gdy odczytujemy wyrazy na billboardach lub kiedy oceniamy jakąś osobę na podstawie pierwszego wrażenia.

System 2. Charakterystyczny dla działań wymagających umysłowego wysiłku, np. skomplikowanych wyliczeń; wiąże się z poczuciem skupienia, swobodnego wyboru oraz świadomego, kontrolowanego działania. Przełączamy się na tryb myślenia wolnego, kiedy np. wsłuchujemy się w słowa konkretnej osoby w tłumie, pilnujemy własnego zachowania w towarzystwie, liczymy, ile jest przecinków w tekście, podejmujemy decyzje o wyborze studiów.