Dysputę na temat zamków warto zacząć od samej definicji. Czasami dość płynna okazuje się być granica pomiędzy zamkiem a grodziskiem, grodem warownym czy pałacem. W rzeczywistości zamek to zespół elementów warownych oraz budynków mieszkalnych, które stanowiły ośrodek władzy – księcia, króla, rycerza lub innego możnowładcy. Zamki mogły również pełnić funkcje militarne.
Czytaj też: Gdzie znajdują się największe muzea na świecie? W Polsce mamy jeden imponujący przykład
Podstawową cechą zamku jest to, że musi posiadać obwód obronny. Zazwyczaj najpierw był to zwyczajny wał z fosą lub inne konstrukcje drewniano-ziemne. Murowane obwarowania powstawały w późniejszych wiekach średniowiecza. Prof. Janusz Bogdanowski – polski architekt i urbanista oraz propagator zabytków budownictwa obronnego – opisuje zamek jako „samodzielne dzieło obronne o zabudowie zwartej, powstałe w okresie średniowiecza, łączące dominującą funkcję obronną z mieszkalną i gospodarczą.”
Czytaj też: Najdłuższa trasa kolejowa w Polsce. Wcale nie wiedzie do Szczecina czy Świnoujścia
Przyjmując takie wyjaśnienie pojęcia, który zamek w Polsce jest najstarszym? Z uwagi na dość ubogie informacje historyczne z pierwszych wieków piastowskiej Polski trudno ze 100-procentową pewnością wskazać lidera. Niemniej historycy zdają się w większości być przekonani, że najstarszej murowanej warowni w naszym kraju musimy szukać w województwie dolnośląskim, a dokładnie w niewielkim Wleniu.
Zamek Wleński Gródek – XII wiek
Położony jest na Górze Zamkowej, z której rozpościera się przepiękna panorama na dolinę Bobru oraz niewielkie miasteczko – Wleń. Pierwotnie istniał tutaj drewniano-ziemny gród, który w 1108 roku został podniesiony do rangi kasztelanii. Budowę murowanej warowni przypisuje się księciu Bolesławowi I Wysokiemu. Wiemy, że pod koniec XII wieku zamek składał się z okalającego go muru i sześciokątnej wieży. W kolejnych stuleciach był kilkakrotnie przebudowywany, aż w XVII wieku popadł w ruinę.
Czytaj też: Najciemniej pod latarnią. Muzeum nie wiedziało, jaki skarb posiada
Zamek Piastowski w Legnicy – 2. poł. XII wieku
To Legnica rywalizuje z Wleniem o tytuł najstarszego zamku w Polsce. Zamek Piastowski w tym miejscu powstał w 2. poł XII wieku także z inicjatywy księcia Bolesława I Wysokiego. Jego budowę w 1. poł. XIII wieku kontynuował syn Bolesława – Henryk Brodaty. Obiekt był wielokrotnie przebudowywany, w związku z czym możemy w nim dostrzec elementy architektury romańskiej, gotyckiej, renesansowej, barokowej, a nawet wpływy XIX-wiecznego neogotyku.
Zamek w Cieszynie – XII-XV wiek
Pierwszy raz o grodzie w Cieszynie dowiadujemy w roku 1155. Już wtedy istniała tutaj warownia z drewniano-ziemnym obwałowaniem. Gród (prawdopodobnie najpierw drewniany) stanowił siedzibę kasztelanii. Był również ośrodkiem religijnym, co zawdzięczano obecności rotundy św. Mikołaja, którą kojarzymy z banknotów dwudziestozłotowych. Przypuszcza się, że po powstaniu nowego księstwa cieszyńskiego w 1290 roku gród został przebudowany w stylu gotyckim, stając się murowaną rezydencją. W XIX wieku z uwagi na fatalny stan techniczny zamku, został on rozebrany. Do dzisiaj ostała się wspomniana romańska rotunda oraz Wieża Piastowska.
Czytaj też: Gigantyczna struktura na południe od Polski. Archeolodzy nigdy nie widzieli czegoś podobnego
Zamek w Lublinie – XII wiek
Dzisiaj na jego terenie znajduje się siedziba Muzeum Narodowego. Lubelski zamek zbudowany został w XII wieku, kiedy to pełnił rolę kasztelanii. Początkowo była to konstrukcja drewniano-ziemna. W XIII wieku dobudowano murowany romański donżon o funkcji obronno-mieszkalnej. Tak czy owak warownia wielokrotnie w tamtym okresie była atakowana przez Litwinów, Tatarów czy Rusinów. W rezultacie Kazimierz Wielki w 1. poł. XIV wieku podjął decyzję o wybudowaniu w tym miejscu murowanego zamku z wieżą, bramą czy domem mieszkalnym. Wtedy również powstała kaplica Trójcy Świętej, którą w 1418 roku z inicjatywy Władysława Jagiełły ozdobiono malowidłami w stylu bizantyjskim. Zachowały się one do dzisiaj i są jednym z najważniejszych zabytków w swojej klasie.
Zamek Tropsztyn w Wytrzyszczce – XIII wiek
Dolina Dunajca w średniowieczu była bardzo ważnym traktem handlowym. W związku z tym dzisiaj możemy zobaczyć tu kilka pozostałości po dawnych warowniach. Jedną z nich jest w większości już zrekonstruowany zamek Tropsztyn w Wytrzyszczce (gmina Czchów). Zamek powstał w 1. poł. XIII wieku z inicjatywy rody Ośmiorogów. Pierwsza wzmianka pochodzi z 1231 roku. Murowane zabudowania powstały najpewniej nieco później – możliwe, że dopiero w XIV wieku. Dzisiaj odbudowany zamek dumnie pręży się nad taflą Jeziora Czchowskiego i w sezonie letnim jest otwarty dla turystów.
Czytaj też: Tabliczka z kości ma bogatą przeszłość. Znaleziono ją w Rosji, choć powstała zupełnie gdzie indziej
Zamek Piastów Śląskich w Brzegu – XIII wiek
Wpisany na listę Pomników Historii zamek w Brzegu jest monumentalną budowlą. W jej dzisiejszym wyglądzie dostrzeżemy, że była w przeszłości wielokrotnie przebudowywana. O brzeskim zamku dowiadujemy się ze wzmianek z 1235 roku – wtedy tutaj miał swoją siedzibę namiestnik książęcy. W 1300 roku wzniesiono sporych rozmiarów Wieżę Lwów – do dzisiaj zachowała się jedynie dolna część z tej kwadratowej, ceglanej wieży i stanowi obecnie najstarszy element konstrukcyjny zamku.
Zamek w Rytrze – XIII wiek
Te niewielkie ruiny zamku w dolinie Popradu mają naprawdę długą historię. Prawdopodobnie warownia na wzgórzu powstała pod koniec XIII wieku. Pierwsza pisana wzmianka o niej pochodzi z 1312 roku, kiedy to Władysław Łokietek dał przywilej zakonowi klarysek ze Starego Sącza na pobierania cła pod zamkiem „Ritter”. Niewielka konstrukcja z masywną wieżą była przez pewien czas rezydencją starostów sądeckich, a od XIII wieku należała do domeny królewskiej.
Czytaj też: Pochówek z Polski dowodem na istnienie brutalnego ludu. To on zniszczył Cesarstwo Rzymskie
Wawel w Krakowie – XI/XII wiek
W zestawieniu najstarszych zamków w Polsce nie mogło przecież zabraknąć Wawelu. Historia grodu na krakowskim wzgórzu sięga co najmniej IX wieku. Wówczas budowla była prawdopodobnie siedzibą władcy państwa Wiślan. Zamek jako taki zbudowano na przełomie XI i XII wieku, kiedy Kraków był już stolicą Polski. Gruntowną rozbudowę przeszedł w XIV wieku z inicjatywy króla Władysława Łokietka. Powstała wówczas mieszkalna wieża powiększona za czasów Kazimierza Wielkiego o Kurzą Stopkę, której podziemna kondygnacja oraz parterowa Sala Kazimierzowska zachowały się do dzisiaj. Z uwagi na znaczną przebudowę zamku na styl renesansowy w XVI wieku niewiele możemy oglądać dzisiaj śladów pierwotnej warowni Piastów.
Na koniec uściślijmy, że powyższe 8 najstarszych zamków w Polsce jest tylko skromnym wyimkiem z o wiele dłuższej listy wielowiekowych budowli. Średniowiecznych warowni na terenie naszego kraju jest więcej, zwłaszcza jeśli chodzi o budowle powstałe w wiekach XIII-XIV i późniejszych. Zostawiając na boku dywagacje nad tym, który zamek jest tak naprawdę najbardziej wiekowy, warto po prostu odwiedzić każdy z wyżej wspomnianych. Są one przecież doskonałą okazją do zgłębiania na żywo najdawniejszych dziejów państwa polskiego.